ارزیابی صفات زراعی، کیفیت دانه و پایداری عملکرد ژنوتیپ های امیدبخش برنج با استفاده از روش های لین و بینز و GGE-biplot

مقدمه: با توجه به کمبود مواد غذایی در جهان، افزایش تولید برنج یکی از خواسته های بازار جهانی و از اهداف مهم بسیاری از کشورهای تولیدکننده این محصول می باشد. عملکرد نهایی هر محصول تحت تاثیر پتانسیل ژنوتیپ، اثر محیط و برهمکنش ژنوتیپ و محیط قرار می گیرد. برهمکنش ژنوتیپ و محیط موجب می شود ژنوتیپ های مختلف تحت شرایط محیطی متفاوت واکنش یکسانی نداشته باشند. ژنوتیپ هایی که بتوانند در مناطق مختلف و یا تحت شرایط محیطی متفاوت، عملکرد بالاتری تولید کنند و پایداری عملکرد خود را حفظ کنند، ارقام موفقی به شمار می آیند. در این پژوهش، نه لاین امیدبخش برنج با منشاء هاشمی به همراه دو رقم هاشمی و گیلانه در دو منطقه و طی دو سال از نظر عملکرد دانه مورد ارزیابی قرار گرفتند. هدف از مطالعه نیز ارزیابی پایداری لاین های مورد مطالعه و معرفی پایدارترین آن ها به منظور معرفی رقم های جدید بود. مواد و روش ها: مواد گیاهی این آزمایش، تعداد نه لاین امیدبخش برنج با منشاء رقم هاشمی به عنوان یک رقم برنج محلی ایرانی با کیفیت مطلوب بود که به همراه دو رقم هاشمی و گیلانه به عنوان رقم های شاهد آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در دو منطقه، موسسه تحقیقات برنج کشور (گیلان، رشت) و ایستگاه تحقیقات چپرسر (مازندران) به مدت دو سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ مورد ارزیابی قرار گرفتند. صفات مورد مطالعه شامل عملکرد دانه، روز تا ۵۰ درصد گلدهی، درصد برنج سالم، راندمان تبدیل، طول شلتوک، محتوای آمیلوز و درجه حرارت ژلاتینی شدن بود. برای تجزیه و تحلیل آماری داده ها، ابتدا تجزیه واریانس ساده برای عملکرد دانه انجام شد و سپس، آزمون بارتلت جهت بررسی یکنواختی خطاهای آزمایش صورت گرفت. تجزیه واریانس مرکب و مقایسه میانگین ها به روش دانکن با نرم افزار SAS انجام شد. به منظور ارزیابی پایداری لاین های مورد مطالعه نیز از روش های لین و بینز و GGE-biplot استفاده شد.  یافته های تحقیق: نتایج تجزیه واریانس مرکب داده ها نشان داد که اثر ژنوتیپ و سال و همچنین برهمکنش سال× مکان و سال × مکان × ژنوتیپ بر عملکرد دانه معنی دار بود. به این ترتیب، پایداری عملکرد دانه ژنوتیپ های مورد مطالعه با استفاده از روش های لین و بینز و GGE-biplot ارزیابی شد. نتایج روش لین و بینز نشان داد که ژنوتیپ های گیلانه و ۱۹۶۰۳ (Hashemi/IR۷۴۷۲۰-۸۵-۱-۲-۱) با داشتن کم ترین واریانس درون مکانی برای عملکرد دانه، به ترتیب پایدارترین ژنوتیپ های این آزمایش بودند. نتایج حاصل از روش گرافیکی GGE-biplot نیز نشان داد که در بای پلات عملکرد دانه، ژنوتیپ های ۱۹۶۰۷، هاشمی و گیلانه که رئوس چند ضلعی را تشکیل دادند، بهترین و یا ضعیف ترین ژنوتیپ ها در برخی از محیط ها و یا همه محیط ها بودند. در مقابل، بررسی همزمان پایداری و عملکرد دانه ژنوتیپ ها، لاین امیدبخش ۱۹۶۰۳ را به عنوان بهترین ژنوتیپ معرفی کرد. نمودار ژنوتیپ ایده آل نیز نشان داد که لاین امیدبخش ۱۹۶۰۳ کم ترین فاصله را از ژنوتیپ ایده آل فرضی نسبت به سایر ژنوتیپ ها داشت و بنابراین برترین ژنوتیپ این آزمایش بود. نتیجه گیری: نتایج ارزیابی پایداری عملکرد ژنوتیپ های برنج با استفاده از روش های لین و بینز و GGE-biplot، لاین امیدبخش ۱۹۶۰۳ را به عنوان پایدارترین ژنوتیپ این آزمایش معرفی کرد. این لاین به همراه لاین امیدبخش ۱۹۶۰۷، بالاترین میانگین عملکرد شلتوک را در تمامی محیط های ارزیابی شده تولید کردند. این ژنوتیپ ها، با تعداد روز تا ۵۰ درصد گلدهی کم تر از ۹۵ روز، طول دانه بیش از هفت میلی متر و میزان آمیلوز و دمای ژلاتینی شدن متوسط، در ردیف ژنوتیپ های میان رس، دانه بلند (صدری) و با کیفیت پخت مطلوب قرار گرفتند. بنابراین، دو لاین امیدبخش ۱۹۶۰۳ و ۱۹۶۰۷ به منظور اجرای برنامه های معرفی رقم، پیشنهاد می شوند.