شکل گیری جوامع روستائی در ماوراالنهر سده های میانه

منطقه ماوراالنهر از قدیم الایام شاهد ظهور و تکامل جوامع روستائی بود. زندگی روستانشینی در این منطقه بنا به تنوع جغرافیا و اقلیم، جریان رخدادهای سیاسی و اجتماعی، جایگاه خاص در اقتصاد فرامنطقه ای، از ویژگی های منحصربفردی برخوردار بوده است. مطالعه تاریخ روستائی در قلمرو ماوراالنهر دانش غنی در زمینه الگوهای دخیل در فرآیند شکل گیری، تحول و تکامل و در نهایت افول روستاها در اختیار محققان تاریخ اجتماعی قرار می دهد. یک منظر مهم در مطالعات جوامع روستائی، بررسی فرآیند پیدایش و استقرار جامعه روستائی است. بازشناسی عوامل موثر در این روند به شناخت عمیق تر مناسبات روستائی و تحولات بعدی آن مدد می رساند. در این مقاله با تمرکز بر سوال اصلی در باب چگونگی شکل گیری روستاها در منطقه ماوراالنهر، چنین فرض شد که روستاها در این منطقه بنا به مدل های مختلف شکل گرفته و مستقر شده اند. از این رو در جریان رشد و تکامل بعدی خود از تنوعی در ماهیت و مناسبات اقتصادی-اجتماعی برخودار شده اند. دستاورد تحقیق حکایت از این داشت که بر خلاف ساده سازی های نظریه های مشهور در باب ریشه های شکل گیری جامعه روستایی، در ماوراالنهر مجموعه ای از عوامل گوناگون در پیدایش روستاها نقش ایفا کرده اند. این پژوهش در تاریخ اجتماعی روستا در ایران با رویکرد کیفی سازماندهی گردید و برای شناسائی اطلاعات، پردازش داده ها و تبیین مقوله های اصلی، از روش تحلیل مضمون سود جسته شد.