نگاهی به پیشینه نظریه اتحاد عاقل و معقول

چکیده: اگر فرآیند ادراک را حاصل تعامل سه عنصر فاعل شناسا، متعلق شناسایی و شناخت بدانیم ، بسیاری از نظریات مطرح شده در حوزه اندیشه اسلامی در خصوص علم و ادراک را می توان حول محور دو نسبت موجود بین سه عنصر یاد شده سازماندهی کرد. تعدادی از نظریات مهم عهده دار تبیین نسبت علم و ادراک و محکی عنه آن است و برخی از نظریات ناظر به رابطه ادراک با فاعل شناسایی است . نظریه «اتحاد عاقل و معقول » از آن دسته نظریاتی است که به رابطه اخیر راجع می شوند. در این مقاله ، نظریه اتحاد عاقل و معقول از منظر تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است . نگارنده قبل از گزارش تاریخی ، اصطلاحات و مفاهیم ماخوذ در عنوان بحث را ایضاح نموده است . خلاصه ماشینی: پیش از بررسی سیر تاریخی نظریه «اتحاد عاقل و معقول » لازم است ، ابتدا، اصطلاحات محوری این بحث را که عبارت است از سه واژه «اتحاد»، «عاقل » و «معقول » بررسی کنیم ، زیرا هر یک از این واژه ها در ادبیات فلسفی ما به صورت مشترک لفظی برای معانی متعدد استعمال شده است . اما اینکه گفتیم فرض یاد شده قائلی ندارد، به این دلیل است که ملاصدرا و دیگر قائلان به نظریه اتحاد عاقل و معقول ، گذشته از قوانین گفتاری در کاربرد واژه «اتحاد» در بیان نظریه مورد بحث ، صریحا اتحاد مورد نظر خود را تعریف کرده اند. اتحاد مورد نظر ملاصدرا در نظریه اتحاد عاقل و معقول ، در آغاز فرآیند شناخت که جنبه انفعالی نفس صبغه غالب آن است ، از نوع اتحاد ماده و صورت است و در مرحله فاعلیت نفس ، این اتحاد از نوع اتحاد حقیقت و رقیقت می باشد ] صدرالدین شیرازی ۱۹۸۱ ج ۳: ۳۲۴، ۳۲۵؛ چاپ سنگی : ۲۱۱ ۲۱۲ [ . صدرا نیز در اسفار به صعوبت این مساله اشاره می کند، آنگاه سخن از مکاشفه ای به میان می آورد که ضمن آن نظریه اتحاد عاقل و معقول به او الهام شده است ] صدرالدین شیرازی ۱۹۸۱ ج ۳: ۳۱۲ ۳۱۳ [ . استاد مهدی حائری یزدی در دو کتاب علم کلی و کاوشهای عقل نظری و همین طور در طی مقاله ای که در مجله مقالات و بررسیها ی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران به چاپ رسانده ، از نظرگاه متفاوتی این نظریه را تحلیل کرده است .