علما و اولتیماتوم روس (۱۳۲۹ ق.)

چکیده: داستان اولتیماتوم روس به ایران (۱۳۲۹ ق .)، در شرایطی رخ داد که از عمر انقلاب مشروطیت ایران نزدیک به پنج سال می گذشت . دولتمردان جدید، مردم و بویژه مجلس شورای ملی ، تلاش می کردند عقب ماندگیهای ایران را در سایه حکومت پارلمانی جبران سازند و ایران را همچون کشور ژاپن که به مشروطیت دست یافته بود به مراحلی از توسعه و ترقی رهنمون سازند. اما در همین مدت اندک مستبدین شکست خورده با حمایت و پشتیبانی دو دولت روس و انگلیس ، تحولات جدید را برنتافتند و از طریق کودتا، تشنج و آشوب در بلاد، تجزیه کشور در قالب قراردادهای ۱۹۰۵ و ۱۹۰۷، بمباران مجلس و سرانجام حادثه اولتیماتوم سعی نمودند کشور را ضعیف و مردم ایران را از رخداد انقلاب مشروطیت پشیمان سازند. در حفظ و نگهداری مشروطیت ، علما و روحانیون ایران بویژه نجف حساسیت و اهتمام بیشتری نسبت به سایر نیروهای اجتماعی از خود نشان دادند. با اینکه در طول پنج سال بی مهری و ناملایمات فراوانی مشاهده نمودند و افرادی مثل شیخ فضل الله نوری و سید عبدالله بهبهانی به شهادت رسیدند، معذلک در دفاع از مشروطیت از پای ننشسته و در واقعه اولتیماتوم روس ، علمای بزرگ نجف و ایران با صدور فتاوای جهاد و تحریم کالای اجنبی به دفاع جانانه از دستاورد انقلاب و کیان کشور ایران پرداخته و افزون بر آن در یک حرکت دسته جمعی برای مبارزه با روس به سمت ایران حرکت نمودند. در این مقاله به چگونگی تصمیم دولت ایران در استخدام مستشار آمریکایی (مورگان شوستر) جهت ساماندهی وضعیت اقتصادی ایران ، نقش دولت و مجلس ایران (مجلس دوم ) در این رابطه و سرانجام نقش و موضع علمای نجف و روحانیون ایران پرداخته می شود. چنین به نظر می رسد که از دیدگاه علما، حادثه اولتیماتوم به مثابه بود و نبود انقلاب مشروطیت مطرح بود و سکوت در برابر آن را به منزله پیروزی استبداد و استعمار تلقی می نمودند لذا با تمام قوا و ظرفیت لازم قیام کردند و در این مسیر حتی مخالفین نظری مشروطیت هم به مبارزین پیوستند. روش تحقیق در این مقاله کتابخانه ای و با استفاده از اسناد و منابع مربوط به واقعه مذکور به رشته تحریر درآمده است . تلاش شده است تا گوشه های دیگری از چگونگی برخورد نهاد دین با تهاجم استعمار در دویست سال اخیر مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. مقاله در پایان نشان می دهد که با مرگ مشکوک آخوند خراسانی رهبر قیام ، و برافتادن عمود خیمه انقلاب ، مشروطیت ایران به آخر خط می رسد و از آن پس مقدمات انزوا و به حاشیه راندن علما از بستر و متن سیاست آغاز می شود. خلاصه ماشینی: "با اینکه در طول پنج سال بی مهری و ناملایمات فراوانی مشاهده نمودند و افرادی مثل شیخ فضل الله نوری و سید عبدالله بهبهانی به شهادت رسیدند، معذلک در دفاع از مشروطیت از پای ننشسته و در واقعه اولتیماتوم روس ، علمای بزرگ نجف و ایران با صدور فتاوای جهاد و تحریم کالای اجنبی به دفاع جانانه از دستاورد انقلاب و کیان کشور ایران پرداخته و افزون بر آن در یک حرکت دسته جمعی برای مبارزه با روس به سمت ایران حرکت نمودند. بدین ترتیب بار دیگر شور و احساس ملی با حمیت و غیرت دینی آمیخته شد و در یکی از حساسترین شرایط تاریخ ایران ، در حالی که کشور فاقد قدرت مادی و نظامی بود با این حضور گسترده مردم در صحنه سیاست و دفاع و صیانت از کیان ملیت و اسلامیت ، علما و رجال سیاسی و نمایندگان مجلس را در یک صف واحد به مبارزه سرنوشت ساز علیه استیلای خارجی و تحقیر هویت ملی دعوت می کرد. لازم است که از دولت متبوعه خود خروج عساکر را از خاک ایران بخواهند و آن اولتیماتومی که اسباب سلب استقلال و حاکمیت ایران است ، پس بگیرند والا چنانچه بر حسب تکلیف شرعی حکم دفاع و جهاد، به عموم مسلمین روی زمین خاصه ملت متحده ایران داده شد، صفحات خاک از خون صدها میلیون نفوس رنگین خواهد شد و صبر و تحمل عموم مسلمین تمام گشته ، و تا یک ورق از قرآن چنین بین مسلمین موجود است ، مغلوب نخواهند شد و خود ما علمای مجتهدین ملت حاضریم که تا آخرین قطره خون خود را در راه حفظ مملکت و ملت ایران فدا سازیم و مسئولیت ریختن این خونهای ناحق ، و کشته شدن نفوس معصوم ، بر ذمه کسانی است که بدون حق معلوم ، و سبب صحیح هجوم بر خاک میهن کرده ، خواهد بود ] ترکمان : ۲۵۷؛ حیوه الاسلام