بررسی ساختار کالبدی بازار همدان از سدههای نخستین اسلامی تا اواخر دوره قاجاریه بر اساس مدارک تاریخی و شواهد موجود

شهر همدان از دیرباز به جهت قرارگیری بر سر مسیرهای اصلی کشور، از تجارت فعال و پررونقی برخوردار بوده است . در این میان به واسطه عبور جاده خراسان بزرگ از این منطقه ، از قرنها پیش یکی از مراکز مهم مبادلات تجاری به شمار می آمده و حتی تا اواخر دوره قاجاریه بخش زیادی از مبادلات ایران با غرب از طریق همدان و بغداد صورت می گرفته است . این شهر در غرب ایران همواره برای تجارت با ممالک غربی مرکز انبار مالالتجاره بوده است ؛ شکل گیری بازار و عناصر وابسته به آن از جمله سراها و خانها در بافت قدیم شهری نتیجه همین امر است . با وجود اهمیت بازار همدان، مطالعات جامع در خصوص ویژگی های تاریخی و کالبدی آن تا به امروز صورت نگرفته است . از این رو در این نوشتار به مطالعه و تحلیل ویژگی های بافت تاریخی بازار و معماری چند کاروانسرای دورنشهری همدان پرداخته شده است . بررسی علل شکل گیری ، کاربری و ساختار کالبدی بافت قدیم بازار و کاروانسراهای آن و همچنین علل رونق اقتصادی همدان در اواخر دوره قاجاریه مهمترین مساله ای است که در جریان این پژوهش باید به آن پاسخ داده شود. ماهیت و روش این پژوهش ، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی است و اطلاعات مورد نیاز، به دو شیوه اسنادی و میدانی جمع آوری شده است . پیش فرض تحقیق بیانگر این است که از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجاریه به جهت قرار داشتن دشت همدان در مسیر بغداد به دریای خزر سبب افزایش تجارت همدان با شهرهای مختلف ، ممالک غربی و روسی شد؛ و به دنبال آن با حضور بازرگانان ملل مختلف در سطح این شهر زمینه های رونق اقتصادی و شکل گیری سراها در داخل بازار را بیش از بیش فراهم ساخت . به لحاظ کالبدی سراهای مورد مطالعه دارای ویژگی های معماری شمالغرب ایران است ؛ در دو کاروانسرای میرزاکاظم و حسین خانی نمای ایوان با طرح چندضلعی عقب نشسته ، طرح جدیدی را ایجاد نموده است .