تبیین عملکرد اقتصادی شهرهای ایران در عصر صفوی

یکی از مهم ترین کارکردهای پدیده اجتماعی شهر ، مناسبات اقتصادی وابسته به جامعه شهری است. در تاریخ شهرنشینی ایران دردوران اسلامی ، این مساله با نظام تولید ، توزیع و مبادله میان جامعه شهری و روستایی و تبیین سازمان اداری در فرایند تجارت ، نقش بسزایی در پویایی حیات اجتماعی شهرهای اسلامی ایران در قرون میانی و متاخر اسلامی ایفا کرده است. پژوهش حاضر بر اساس روش تحلیل تاریخی و بهره گیری از منابع تاریخی و مطالعات اجتماعی و اقتصادی شهر، با هدف تبیین ساختار اقتصادی شهرهای ایران در عصر صفوی نگاشته شده است. به همین منظور برای شناخت منطقی و مستند از تحولات رخداده ، شهرهای فرح آباد در شمال ، اصفهان در مناطق مرکزی و بندرعباس در جنوب ایران به عنوان شهرهای موردی ، مورد مطالعه قرار گرفته اند. دلیل گزینش این شهرها بیشتر به دلیل ماهیت عملکردی آنهاست که به ترتیب شامل شهرهای تولیدی ، صنعتی فرآوری کننده و صادرکننده دارای عملکرد بوده اند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که شهرهای ایران عصر صفوی در دو قالب شهرهای توسعه یافته و احداثی با پراکندگی مکانی خاصی در مسیر تجاری ابریشم در عصر سلطنت شاه عباس اول 999 1301 ق در سه بخش شمالی ، مرکزی و جنوبی ایران ، به تولید ، توزیع و صادرات کالا اشتغال داشتند. بر حسب این نظام تولید و مبادله ، شهرهای عملکردی عصر صفوی به سه گونه شهرهای تولید کننده مواد خام ، واسطه ای یا فرآوری کننده و در نهایت صادر کننده شهرهای بندری تقسیم می شدند. تحلیل مناسبات اقتصادی شهرهای عصر صفوی نشان می دهد که اشکال ارائه شده در نظام مبادله بر جنبه های انحصارطلبی تام شاه وبهره کشی مالکانه ، وابستگی شدید اقتصاد شهری به اقتصاد کشاورزی در روستاها و در نهایت شکل گیری نظام واسطه گری و خرده کالایی در شهرها تمرکز داشت.