واکاوی جایگاه معنای گذار در نظام سلسله مراتب فضایی مدارس ایرانی-اسلامی با تاکید بر دوره قاجار

در فرایند پایان ناپذیر حیات، حرکت دایمی به سوی کمال و در نهایت اتصال به اصل، نیازمند طی طریق در نظام مرتبه مند جهان است. با توجه به اهمیت جایگاه این اصل در شاکله تفکر سنتی، در تمامی هنرهای اسلامی، مفهوم حرکت در عناصر آن به وضوح قابل مشاهده است. در پی این تفکر، مفهوم گذار که نمود حرکت انتقالی از ساحتی به ساحتی دیگر در نظام سلسله مراتبی جهان است، در آثار معماری ایران بویژه در دوره اسلامی به واسطه حضور عناصر گذار در انتظام سلسله مراتبی فضایی به کار گرفته شده است. این مقاله با هدف بازیابی ویژگی های معنایی مفهوم گذار در اندیشه های اسلامی و تبیین کیفیت تجلی مادی آن در معماری مدارس ایرانی-اسلامی تدوین شده است. چرا که بررسی ها نشان می دهد که در الگوی سازماندهی فضایی مدارس سنتی ایران، فضاهای گذار علاوه بر نقش خود به عنوان حلقه های اتصالی-انفصالی در نظام سلسله مراتبی فضایی، به عنوان فضای عملکرد با نقش فعال یادگیری-یاددهی نیز مطرح بوده اند. در این راستا، بر پایه روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و استدلال منطقی، ضمن مرور اسناد مرتبط و تحلیل محتوایی آنها، مشخصه های نیروی محرکه فیزیکی و معنایی مفهوم گذار در عناصرگذار، واکاوی و در پی آن تاثیرات حضور این عناصر در سازمان فضایی مدارس ایرانی دوره قاجار به عنوان نقطه انتهایی تکامل فضایی در الگوی قدیمی اندام های گذار و نقطه آغاز نوآوری فضایی در این عناصر تحلیل می گردد. بدین منظور مصادیقی از مدارس این دوره مورد بررسی قرار گرفته تا الگوی ذهنی حاکم بر شکل گیری و نتایج حاصل از حضور این عناصر در نظام سلسله مراتبی فضایی به تصویر کشیده شود. بر این اساس مشخصه های نوین انتظام فضایی مدارس دوره قاجار را می توان مولفه هایی چون تغییرپذیری، پویایی و تنوع، شفافیت و بسط، ثبات و سیالیت فضایی دانست.