تاملی بر اخلاق زیست محیطی در پرتو اسلام

بدون شک، یکی از اساسی ترین معضلات جهان معاصر، بحران های زیست محیطی است که نه تنها دغدغه و دل نگرانی دوستداران محیط زیست، بلکه کل بشریت است. محیط زیست، سیستمی پیچیده و سرشار از منابع طبیعی است که برای انسان و جامعه بسیار ارزشمند است و معضلات و بحران های وابسته بدان که متاسفانه روندی صعودی دارد، تنها به نسل کنونی مربوط نیست؛ بلکه موجب محرومیت نسل های بعدی نیز خواهد شد. انسان که از ذی نفعان طبیعت است، در عین حال خود نیز عامل تشدید این معضلات است. نحوه برخورد بشر با محیط زیست، نشات گرفته از نگرش او به خود، جایگاهش در جهان هستی، مبدا و مقصد خویش و نوع ارتباطش با غیر است. بنابراین، بر اساس نگاه انسان به خود و طبیعت، از دو نوع نگرش کلی می توان سخن گفت: نگرش انسان محور و نگرش طبیعت محور یا به تعبیری دیگر، نگاه ابزاری و نگاه ارزشی. در جهان امروز که بشر با نگاه مادی در پی سودجویی و منفعت بیشتر است، بیش از پیش دست به تخریب و بهره کشی از محیط زیست زده است. این درحالی است که بر مبنای نگاه الهی، انسان در عین انجام تکلیف، موظف به حفظ آن است. بنابراین، نوع نگرش انسان نتایج متعددی در پی خواهد داشت. در راستای حل این بحران، بستری با نام اخلاق زیست محیطی شکل گرفت که شاخه ای از آن به مکاتب خداباورانه اختصاص دارد و در پی راه حلی برای برون رفت از این معضل است. با وجود آنکه بیش از صدهزار سال از زیست انسان بر روی کره زمین و رابطه متقابل او با طبیعت می گذرد، اما با قرار گرفتن جهان بر لبه پرتگاه زیست محیطی، در سه-چهار دهه اخیر، تامل پیرامون این موضوع و به خصوص نقش دین در حل یا دامن زدن به این بحران بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، چرا که دین و آموزه های دینی همواره در شکل دهی نگرش انسان ها موثر بوده است. در این میان برخی نظیر جان هات نقش دین را مخرب دانسته و معتقدند اعتقاد ادیان به جهانی دیگر موجب تقدس زدایی تدریجی از طبیعت و استثمار و بی اعتنایی به آن شده است. بر خلاف این دیدگاه، برخی نظیر سید حسین نصر نقشی موثر برای دین در نظر گرفته و معتقدند رسیدن به تعالی از طریق استفاده صحیح از دامنه طبیعت میسر است و محیط زیست ابزاری در نیل رسیدن به سعادت است و نه هدف. در این نوشتار بر آنیم تا با استناد به آیات قرآن، احادیث و منابع معتبر دینی، اخلاق زیست محیطی را در پرتو اسلام مورد بحث و بررسی قرار دهیم و به این پرسش پاسخ دهیم که مبتنی بر آموزه های اصیل اسلامی، وظیفه، مسئولیت و حقوق متقابل انسان و محیط زیست چیست و بر این اساس آیا وظایف انسان در برابر محیط زیست با ارزش ها و ارزش ها با منافع و علائق بشری در تضاد است اسلام از بدو پیدایش خویش اصولی برای شناخت زیست محیطی که لازمه کسب شایستگی خلیفه اللهی است، به انسان عرضه می دارد. نامگذاری بسیاری از سوره های قرآن به نام پدیده های طبیعی، قسم های یاد شده به این پدیده ها، تاکید بر بهم پیوستگی و هماهنگی نظام طبیعت، تاثیرپذیری انسان از مظاهر طبیعی و بسیاری از آیات قرآن که ناظر بر مسائل زیست محیطی است، گواهی بر توجه و اهمیت اسلام به این مهم است. بر اساس آموزه های اسلامی انسان با وجود خلیفه الله بودن، نسبت به طبیعت و محیط زیست متعهد است و بر این اساس به تدریج روح حق مدارانه انسان به روح تکلیف مدارانه مبدل می گردد. این پژوهش در پی آن است که با روشی تحلیلی-توصیفی این مهم را بیان دارد که نگرش دینی (به خصوص اسلامی)، نگاهی ارزشی به محیط زیست دارد و جدایی اخلاق از دین و دوری از دین و معنویات، خود خالق فجایعی نظیری بحران زیست محیطی است. مادامی که انسان خود را محور هستی و جدا از طبیعت و محیط پیرامون ببیند، نگاهی ابزاری و سودجویانه به طبیعت خواهد داشت که نه تنها گره گشای این معضلات نخواهد بود؛ بلکه آن را تشدید خواهد کرد. در این مقاله نشان خواهیم داد که بقای انسان به حفظ و نگهداری از محیط زیست وابسته است و این مهم در سایه سار اخلاق زیست محیطی دینی میسر خواهد شد.