تاملی بر اخلاق زیست محیطی در پرتو اسلام

بدون شک، یکی از اساسی ترین معضلات جهان معاصر، بحران های زیست محیطی است که نه تنها دغدغهو دلنگرانی دوستداران محیط زیست، بلکه کل بشریت است. محیط زیست، سیستمی پیچیده و سرشار ازمنابع طبیعی است که برای انسان و جامعه بسیار ارزشمند است و معضلات و بحران های وابسته بدان کهمتاسفانه روندی صعودی دارد، تنها به نسل کنونی مربوط نیست؛ بلکه موجب محرومیت نسل های بعدینیز خواهد شد. انسان که از ذینفعان طبیعت است، در عین حال خود نیز عامل تشدید این معضلاتاست. نحوه برخورد بشر با محیط زیست، نشات گرفته از نگرش او به خود، جایگاهش در جهان هستی،مبدا و مقصد خویش و نوع ارتباطش با غیر است. بنابراین، بر اساس نگاه انسان به خود و طبیعت ، از دونوع نگرش کلی میتوان سخن گفت: نگرش انسان محور و نگرش طبیعت محور یا به تعبیری دیگر نگاه ابزاری و نگاه ارزشی. در جهان امروز که بشر با نگاه مادی در پی سودجویی و منفعت بیشتر است،بیش از پیش دست به تخریب و بهرهکشی از محیطزیست زده است. این درحالی است که بر مبنا ی نگاهالهی، انسان در عین انجام تکلیف، موظف به حفظ آن است. بنابراین، نوع نگرش انسان نتایج متعددی درپی خواهد داشت. در راستای حل این بحران، بستری با نام اخلاق زیست محیطی شکل گرفت که شاخه ای از آن به مکاتب خداباورانه اختصاص دارد و در پی راه حلی برای برونرفت از این معضل است.با وجود آنکه بیش از صدهزار سال از زیست انسان بر روی کره زمین و رابطه متقابل او با طبیعتمی گذرد، اما با قرار گرفتن جهان بر لبه پرتگاه زیست محیطی، در سه- چهار دهه اخیر، تامل پیرامون اینموضوع و به خصوص نقش دین در حل یا دامن زدن به این بحران بیش از پیش مورد توجه قرار گرفتهاست، چرا که دین و آموزه های دینی همواره در شکل دهی نگرش انسان ها موثر بوده است . در این میانبرخی نظیر جان هات نقش دین را مخرب دانسته و معتقدند اعتقاد ادیان به جهانی دیگر موجب تقدسزدایی تدریجی از طبیعت و استثمار و بی اعتنایی به آن شده است. بر خلاف این دیدگاه، برخی نظیر سید حسین نصر نقشی موثر برای دین در نظر گرفته و معتقدند رسیدن به تعالی از طریق استفاده صحیح ازدامنه طبیعت میسر است و محیط زیست ابزاری در نیل رسیدن به سعادت است و نه هدف. در این نوشتاربر آنیم تا با استناد به آیات قرآن، احادیث و منابع معتبر دینی، اخلاق زیست محیطی را در پرتو اسلام موردبحث و بررسی قرار دهیم و به این پرسش پاسخ دهیم که مبتنی بر آموزه های اصیل اسلامی، وظیفه،مسئولیت و حقوق متقابل انسان و محیط زیست چیست و بر این اساس آیا وظایف انسان در برابرمحیط زیست با ارزش ها و ارزش ها با منافع و علائق بشری در تضاد است اسلام از بدو پیدایش خویشاصولی برای شناخت زیست محیطی که لازمه کسب شایستگی خلیفه اللهی است، به انسان عرضه می دارد.نامگذاری بسیاری از سوره های قرآن به نام پدیده های طبیعی، قسم های یاد شده به این پدیده ها ، تاکید بربهم پیوستگی و هماهنگی نظام طبیعت، تاثیرپذیری انسان از مظاهر طبیعی و بسیاری از آیات قرآن که ناظربر مسائل زیست محیطی است، گواهی بر توجه و اهمیت اسلام به این مهم است . بر اساس آموزه هایاسلامی انسان با وجود خلیفه الله بودن، نسبت به طبیع ت و محیط زیست متعهد است و بر این اساسبه تدریج روح حقمدارانه انسان به روح تکلیف مدارانه مبدل می گردد. این پژوهش در پی آن است که باروشی تحلیلی-توصیفی این مهم را بیان دارد که نگرش دینی (به خصوص اسلامی)، نگاهی ارزشی بهمحیط زیست دارد و جدایی اخلاق از دین و دوری از دین و معنویات، خود خالق فجایعی نظیری بحرانزیست محیطی است. مادامی که انسان خود را محور هستی و جدا از طبیعت و محیط پیرامون ببیند، نگاهیابزاری و سودجویانه به طبیعت خواهد داشت که نه تنها گره گشای این معضلات نخواهد بود؛ بلکه آن راتشدید خواهد کرد. در این مقاله نشان خواهیم داد که بقای انسان به حفظ و نگهداری از محیط زیستوابسته است و این مهم در سایه سار اخلاق زیست محیطی دینی میسر خواهد شد.