معماری آرام (موزه آقاخان تورنتو اثر فومیهیکو ماکی): Quiet Architecture (Aga khan museum in Toronto):

منتشر شده در مجله معمار، شماره 141، مهر و آبان 1402

پرداختن به معماری و معماران ژاپن همواره جذاب است چرا که ساختار فکری شاخص مردمان این سرزمین از یک سو و درهم تنیدگی فرهنگ، تکنولوژی و به گاه بودن از دیگر سو باعث شده است تا معماران ژاپنی تافته ی جدا بافته ی زمان ما باشند. با نگاهی گذرا به معماری اروپا می توان سیر تکامل اندیشه و مبانی فکری را در کالبد بناهای ادوار مختلف سراسر اروپا مشاهده کرد و به تعبیر پرز گومز: «حتی در بررسی ساختمان های روستایی اروپا می توان ریشه های عقلانیت کلاسیک یونان را به روشنی دید؛» اما این اتفاق در مورد ژاپن صدق نمی کند. معماری ژاپن طی سالیان دراز در شرق دور، مسیری آرام را مطابق با اقلیم، زیست مردم و آداب آنان طی می کند اما ناگهان در مواجه با تحولات مدرن، پرشی آنی را تجربه می کند که تمامی کشورهای دیگر وارد کننده ی مدرن با آن رو به رو می شوند اما نقطه ی قوت ژاپن نسبت به دیگران در نحوه ی برخورد با این پارادایم است. با بیان این مقدمه به سراغ بررسی یکی از آخرین آثار فومیهیکو ماکی، معمار ژاپنی می رویم که خود، نام «معماری آرام[1]» را بر آن نهاده است.

فومیهیکو ماکی معماری تاثیر گذار است که در ایران به نسبت تانگه[2]، آندو[3] و ایسوزاکی[4] کمتر به آثار او پرداخته شده است. او خود را با تاکید بر کلمه ی "بدون شک" یک مدرنیست می داند. با توجه به سابقه ی آکادمیک و حرفه ای در آمریکا، با مبانی و ساختارهای معماری مدرن آشنایی کامل دارد اما در عین حال شناخت دقیق او از ژاپن باعث شده است به ساختاری صحیح از آنچه در ذهن به عنوان معماری تلفیقی دارد برسد. معماری ماکی عمیقا ریشه در فرهنگ ژاپن دوانده اما در عین حال حاوی عقلانیتی است که حاصل تجربیات او در غرب است. ماکی در سال 1952 تحصیلات خود را در دانشگاه توکیو در مقطع لیسانس در رشته ی معماری به پایان رساند و سپس برای کسب مدرک کارشناسی ارشد وارد دانشگاه هاروارد شد. بلافاصله پس از اتمام تحصیلات، در بزرگترین دفاتر معماری جهان نظیر اسکیدمور، اوینگز و مریل (SOM) نیویورک مشغول به کار شد اما در سال 1965 به توکیو بازگشت تا دفتر معماری خود را راه اندازی کند چرا که شرکت های بزرگ معماری برای او جذابیت نداشتند. او معتقد است که یک اتلیه معماری می تواند به خودی خود به مثابه یک اثر هنری تلقی شود. فومیهیکو ماکی که به عنوان یکی از بنیانگذاران معماری متابولیک[5] در ژاپن شناخته می شود در سال 1993 به عنوان شانزدهمین برنده ی جایزه پریتزکر و دومین ژاپنی برنده ی این عنوان پس از کنزو تانگه انتخاب می شود.

دفتر معماری ماکی و همکاران طی سال های متمادی فعالیت، پروژه هایی با کاربری های مختلفی نظیر ورزشگاه، مراکز تفریحی-تجاری، فضاهای مسکونی و... را طراحی و به مرحله ی اجرا می رساند اما یکی از جذاب ترین نمونه های آن موزه ی آقاخان در کاناداست. این موزه در سال 2014 به درخواست کریم آقاخان در مجاورت مرکز فرهنگی مذهبی اسماعیلیه در تورنتو و به مساحت 4050 متر مربع طراحی و ساخته می شود. در فرآیند طراحی این بنا با توجه به توضیحات تیم طراحی، از ایده ی چهارباغ بهره گیری شده است. یک حیاط مرکزی با دو دسترسی در مرکز این مجموعه تعبیه شده که با جداره ای شیشه ای و پوسته ای با نقش های اسلیمی، نور را به داخل هدایت کرده و سایه ای با شکل های دلپذیر را در فضاهای داخلی ایجاد می کند. این موزه نخستین مرکز فرهنگی اسلامی در امریکای شمالی است که با نیت مبادلات فرهنگی با دیگر کشورها ساخته شده است که شامل قسمت هایی از قبیل آمفی تئاتر، نمایشگاه میراث تاریخی، کتابخانه مرجع، کلاس های آموزشی، رستوران و سایر فضاهای مورد نیاز است. در سال 2014 در مصاحبه ای که ماکی با مجله ی معماری استرالیا انجام می دهد می گوید: «روند طراحی من در همه پروژه ها از فضای درونی بنا آغاز و به بیرون آن ختم می شود. هدف من پیوند دادن کاربران بنا و تازه ترین خواسته های جامعه در یک زمان و مکان خاص به برنامه پروژه است. پس از در نظر گرفتن این مسائل است که تازه بررسی می کنم که شکل معماری چگونه باید باشد. این روند برای من روندی کاملا منطقی و یک نوع گفتگوی درونی است. البته بعضی از معماران با من موافق نخواهند بود. من تلاش می کنم تا یک مسیر کاملا مدرنیستی را دنبال کنم، مسیری که شامل بیان فرمال یا نمای خارجی اقناع کننده، بر مبنای نیازهای انسانی نیز هست. مدرنیسم را باید با دیدی منتقدانه دنبال کرد. این بر عهده معمار است که تصمیم بگیرد کدام ایده را دنبال کند و کدام را نادیده بگیرد. این همان مدرنیسمی است که من به آن عمل می کنم.»

ذهنیت مدرنیستی ماکی در طراحی این اثر به وضوح دیده می شود. می توان ادعا کرد او در سازماندهی احجام، استفاده از نور، مواد و متریال استادی چیره دست به حساب می آید. به منظور روشن تر شدن این ادعا به توضیحات طرح اشاره می کنیم: چرخش 45 درجه در این ساختمان نسبت به شمال باعث شده است تا تمامی جداره های آن در معرض تابش خورشید قرار بگیرند و پوشش سنگ گرانیت برزیلی نمای این مجموعه سبب شده است تا عملکردی شبیه به یک صفحه ی خورشیدی داشته باشد. بهره گیری از نور طبیعی با توجه به مبانی فکری کریم آقاخان به عنوان رهبر این فرقه ی مذهبی، در فرآیند طراحی این مرکز نقشی محوری به خود می گیرد، به طوری در سالن اجتماعات نیز از نور طبیعی استفاده شده است و از طریق نورگیرهای تعبیه شده در سقف سالن، نور مناسب این فضا تامین می گردد. در تراز بالای سالن اجتماعات تراسی وسیع قرار گرفته که دید مناسبی را به محوطه ی باغی به مساحت نزدیک به 7 هکتار فراهم می سازد. با نگاهی کلی به این مجموعه می توان دریافت که تلفیقی از معماری مدرن، مینیمال ژاپنی و مفاهیم و الکوهای اسلامی در محیطی متناسب گرد هم آمده اند.

در سمیناری که در سال 2012 در شهر صوفیه بلغارستان برگزار شد ماکی برای نخستین بار از عبارت «معماری آرام» استفاده می کند و توصیه می کند که کاربران باید سکوت فضاهای خلق شده توسط او را رعایت کنند. یوهانی پالاسما[6] در تشریح مفهوم و اهمیت سکوت به عنوان یک حالت حسی و ذهنی مستقل می نویسد: «سکوت، حس مالیخولیا و اشتیاق به یک ایده آل غایب را در انسان برمی انگیزد. کسی که معماری سکوت را درک کند، متوجه می شود که به وجود خویش گوش می دهد.» پرداخت دقیق و صحیح به مولفه ای انتزاعی مانند سکوت در بستر تلفیق معماری مدرن در کنار مضامین مذهبی، شاخصه ی اصلی کار ماکی در این پروژه ی خاص به حساب می آید در حالی که رد مینیمالیسم برآمده از تفکر ژاپنی در ساختار این اثر، به عنوان امضای مولف مشهود است.

[1] Quiet Architecture

[2] Kenzo Tange

[3] Tadao Ando

[4] Arata Isozaki

[5] جنبش معماری متابولیک در سال 1959 توسط فومیهیکو ماکی، آراتا ایسوزاکی، کیوشو کوروکاوا، کیونوری کیوتاکا و کنزو تانگه بنیان گذارده شد. این جنبش یک نگرش جدید و همچنین واکنشی به معماران CIAM بود که تاکید بر تغییرپذیری، رشد و تطبیق ساختمان ها با شرایط محیطی داشت.

[6] Juhani Pallasmaa فیلسوف و پدیدارشناس فنلاندی