حقوق بشر اسلامی (منتشر شده در سال ۱۴۰۰)

حقوق بشر اسلامی در پرتو قانون اساسی

(به مناسبت روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی)

معین سعدی؛

«پژوهشگر حقوق بین الملل»

اعلامیه حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی یا به اختصار اعلامیه قاهره در سال 1990 در شهر قاهره به تصویب کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی رسید که بعدها در سال 1387 به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران این روز یعنی 5 اوت مصادف با 14 مرداد به تقویم کشورهای عضو سازمان به عنوان روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی اضافه گردید.

حقوق بشر از جمله مباحثی است که تعریف جامع و کاملی از آن در دسترس نیست. برای شناخت معنای حقوق بشر ابتدا به تعریف لغوی و اصطلاحی واژه حق خواهیم پرداخت.

حق در لغت دارای معانی متعددی است که از جمله آن می توان به یقین نمودن، ثابت شدن، غلبه کردن برحق و غیره اشاره نمود.(لغت نامه دهخدا، ج، 6ص9142، واژه حق).

حق در اصطلاح حقوقی نیز دارای تعریف گوناگونی می باشد از جمله آنکه حق را امتیازی دانسته اند که قانون در اختیار فرد قرار می دهد(فرج الصده، ص312_314) . از نظر دکتر امامی حق اختیاری است که قانون در اختیار فرد قرار داده است(امامی، ج4، ص5).

در تعریف حقوق بشر با توجه به نظریات متعددی که در خصوص تعریف حق وجود دارد، باید دید در جوامع گوناگون قانون چه نوع حقوقی را به نوع انسان اعطا و از چه نوع حقوقی منع نموده است. در جوامعی که بر پایه تعالیم الهی و دینی بنا نهاده شده است، انسان را موجودی ارزشمند و دارای کرامت دانسته اند. اما باید به این موضوع اشاره نمود که همه افراد دارای دین واحد نیستند و گاهی انسان به کلی دارای دین نمی باشد. در اینجا است که منشور جهانی حقوق بشر یکسری حقوق کلی را برای نوع انسان ورای اعتقادات دینی به صرف انسان بودن برشمرده است و شمولیت آن را جهانی دانسته است( سیاحت اسفندیاری، عندلیب، 1395).

در اسلام حقی که به نوع انسان تعلق می گیرد، از جانب پرودگار است و تعدی و تجاوز به آن جرم محسوب میگردد؛ از جمله حق حیات اشاره شده در آیه 32 سوره مائده: « من اجل ذلک کتبنا علی بنی اسرءیل انه من قتل نفسا بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل الناس جمیعا و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعاو لقد جاءتهم رسلنا بالبینت ثم ان کثیرا منهم بعد ذلک فی الارض لمسرفون» که در آن به حرمت قتل نفس اشاره نموده است (قریشی، صالحی، فرامرزی، 1391).

عبارت کرامت انسانی در ادامه حقوق بشر اسلامی در واقع برگرفته از تعالیم اسلامی است که در آیات متعددی از قران کریم از جمله آیه 70 سوره اسراء « و لقد کرمنا بنی ادم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا» به آن اشاره شده است . از دیدگاه اسلام کرامت به دو نوع ذاتی و اکتسابی تقسیم میگردد. بنابراین کرامت اعطا شده به انسان یا از جانب پرودگار می باشد که به آن کرامت ذاتی می گویند و یا با توجه به اختیار اعطایی به نوع انسان، او میتواند آن را کسب کند که به آن کرامت اکتسابی گویند که آیه 13 سوره مبارک حجرات «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقاکم ان الله علیم خبیر»، گویای این مطلب است.

اعلامیه قاهره به خودی خود واکنشی در قبال اعلامیه جهانی حقوق بشر است که تعاریف مطلقی از حقوق انسان به میان آورده است. یکی از مباحث اختلافی موجود در دو اعلامیه حق بر آزادی می باشد که در اسلام این آزادی را مقید به عدم اخلال در جامعه در انجام تکالیف فردی و اجتماعی دانسته شده است، در صورتی که آزادی در دیدگاه غربی مطلق بوده و محدوده آن برای نوع انسان مشخص نشده است (رمضانی پور،1395).

با شناخت مفهوم حقوق و کرامت انسانی در اسلام و هدف امت اسلامی از اعلامیه مذکور حال به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که در برگیرنده مفاهیمی اسلامی از حقوق و کرامت انسانی است و تطبیق اعلامیه قاهره با اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که دارای یک مقدمه ، 14 فصل و 177 اصل می باشد به عنوان اصلی ترین و مهمترین قانون کشور بر اساس اصول و ضوابط اسلامی که انعکاس خواست قلبی امت اسلامی می باشد، بنا شده است. مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مفاهیم حقوق و کرامت انسانی توجه زیادی نموده است . همچنین اصول اعلامی مطرح شده در فصل سوم قانون اساسی ( 42_19) را می توان جلوه گاهی پویا و جامع از حقوق بشر اسلامی و پذیرفتن حقوق بنایدین بشر بر پایه تعالیم الهی در امت اسلامی دانست.

در مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به ارزش والای انسان و رشد پروش او در پرتو تعالیم اسلامی اشاره شده است. نیز به واژه کرامت در خصوص حقوق زن پرداخته شده که همان کرامت انسانی در دیدگاه اسلام می باشد و ناشی از تعالیم الهی است. اصل 2 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، کرامت انسانی را از جمله مواردی می داند که نظام جمهوری اسلامی را بر پایه ایمان به آن معرفی می نماید.

همانطور که اشاره شد، فصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله اصول اعلامی است که حقوق انسان به معنای اسلامی خود که همان حق اعطایی از جانب پرودگار می باشد را مورد بررسی قرار داده است. این اصول اگر چه در راستای پذیرفتن حقوق بشر و کرامت انسانی می باشند اما تفاوت هایی از جمله تفاوت های مذکور در اعلامیه حقوق بشر 1990 و اعلامیه جهانی حقوق بشر را داراست که ذیلا به شباهت مذکور در اعلامیه قاهره با برخی از اصول اعلامی مطرح شده در قانون اساسی ( اصول 42_19) خواهیم پرداخت.

1. اصل 19 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و بند الف ماده 1 اعلامیه قاهره:

اصل 19 از حقوق مساوی مردم ایران از هر قوم و قبیله ای ورای رنگ و نژاد، زبان و غیره سخن به میان آورده است(زاهدی، 1393،20). این حقوق مساوی بعدها در بند الف ماده 1 اعلامیه اصلاحی حقوق بشر اسلامی[1] نیز مورد تصریح قرار گرفت. این ماده، بشر را بطور کلی یک خانواده به شمار می آورد و همه مردم را در اصل شرافت انسانی و حقوق بنیادین ورای هرگونه تبعیض نژادی، رنگ یا زبان، اعتقاد دینی برابر می داند.

2. اصل 20 قانون اساسی و بند الف ماده 5 اعلامیه قاهره:

اصل 20 قانون اساسی به حقوق یکسان انسانی زن و مرد بدون برتری جنسیتی اشاره داشته و همه را در حمایت قانون با رعایت موازین اسلامی برابر می داند(زاهدی،1393،21). بند الف ماده 5 اعلامیه اصلاحی قاهره[2] نیز در برگیرنده مضامینی چون تساوی زن و مرد که در اصلاحیه اعلامیه مذکور به آن تصریح شده است.

در راستای تطبیق اصول اعلامی و مجموعه مواد اعلامیه حقوق بشر اسلامی میتوان به اصل 28 و بند الف ماده 12 در خصوص حق بر انتخاب شغل ، اصل 33 و بند الف ماده 10 درخصوص حق بر اقامت و غیره اشاره نمود.

نتیجه گیری

همانطور که بیان شد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با ارائه تعاریفی اسلامی برگرفته از قران کریم و سنت معصومین، حقوق انسان و کرامت او را در راستای رشد و تعالی بشر دانسته و این خود واکنشی از سوی امت اسلامی به اعلامیه جهانی حقوق بشر 1948 بوده که آزادی را بصورت مطلق در اختیار نوع انسان قرار می دهد. مقدمه قانون اساسی هدف از حکومت اسلامی را رشد دادن انسان در حرکت به سوی نظام الهی می داند. همچنین اقتصاد را با رفع نیازهای انسان در رشد و تکامل او همراه دانسته است. زن نیز در قانون اساسی بعنوان نوع انسان به ارزش و کرامتی والاتر از نوع مادی خود در جامعه اسلامی اعلام حضور می کند .

بنابراین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را که در بردارنده مضامینی همچون حقوق انسان و کرامت او در جامعه اسلامی است را می توان از جمله قوانینی دانست که دارای ظریفت های مناسب جهت ارائه و اجرای آن است.

[1] بند الف ماده 1: بشر بطور کلی، یک خانواده می باشند. همه مردم در اصل شرافت انسانی و حقوق بنیادین بدون هرگونه تبعیضی از لحاظ نژاد، یا رنگ یا زبان یا جنس یا اعتقاد دینی یا وابستگی سیاسی یا وضع اجتماعی و غیره برابر می باشند.

[2] بند الف ماده 5: در حیثیت انسانی، زن و مرد برابر هستند ... .