تعریف مجموعه های شهری و تعیین شاخص های تبیین مجموعه شهری1

در این پژوهش، تعاریف موجود مرتبط با مجموعه های شهری و نیز روش های تعیین و تبیین محدوده های مجموعه های شهری از دیدگاههای نظری و تجربی (تجارب دیگر کشورها و ایران) مورد بررسی قرارگرفتند. سپس تعریف مجموعه های شهری، روش های تعیین محدوده های مجموعه های شهری و شاخص های تبیین آن ها در ایران مشخص شدند. در انتها نیز پیش نویس مصوبه ای در مورد تعریف مجموعه های شهری و تعیین شاخص های تبیین آنها برای طرح و تصویب آن در شورایعالی شهرسازی و معماری ایران تهیه گردید. در بخش اول این تحقیق، تعاریف مرتبط با مفهوم مجموعه شهری، از جمله منظومه ‎های شهری ، تجمعات شهری، شهر- منطقه ها ، نواحی کلانشهری ، مگالوپولیس ، نواحی کلانشهری گسترده، مناطق شهری چند مرکزی، مناطق ابرشهری چند مرکزی ، نظام شهری روزانه، منطقه شهری، مناطق شهری عملکردی و همچنین تعریف نواحی کلانشهری در امریکا، کانادا و برخی کشور های اروپایی مرور شده و پس از طبقه بندی آنها، تعاریفی که از آنها می توان در رسیدن به تعریفی مناسب از مجموعه های شهری در ایران بهره گرفت، خلاصه گردیدند. در مرحله بعدی ابتدا روش های کمی بکار برده شده برای تعیین محدوده های نواحی کلانشهری از جمله روش های مبتنی بر مدل جاذبه، روش های تحلیل جریان (روش بازار کار محلی، روش زون سفرهای کاری، و روش دسترسی) ، روش های تعیین محدوده های کلان شهری با استفاده از تصاویر ماهواره ای و سیستم های اطلاعات جغرافیایی و سپس روش های تعیین محدوده های کلانشهری درکشور های مختلف جهان از جمله امریکا، کانادا، ژاپن و برخی کشور های اروپایی ارایه گردیدند. در بخش بعدی روش های بکار برده شده در تعیین محدوده های مجموعه های شهری در ایران ( برای مجموعه های شهری مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز) مطرح شده و سپس شاخص ها و معیار های قابل استفاده در تعیین و تبیین محدوده های مجموعه های شهری شناسایی و ارایه شدند. مروری بر روش های ارایه شده در این مرحله نشان می دهد که : از روش های کمی برای تعیین محدوده ها و نواحی مناطق کلانشهری یا در مطالعات و برررسی های موردی در تعیین محدوده ها و نواحی مناطق کلانشهری استفاده شده است و یا از نتایج آن ها برای رسیدن به و نهایی کردن استاندارد های تعیین این محدوده ها ونواحی استفاده شده است. هیچ روش کمی در هیچ یک از استاندارد های تعیین محدوده ها ونواحی مناطق کلانشهری کشور های مورد بررسی ارایه و مطرح نشده است. استاندارد های تعیین محدوده ها ونواحی مناطق کلانشهری در کشور های مورد بررسی دارای ویژگیهایی است. در مرحله سوم با استفاده از مدل دسترسی و ضریب مکانی چگونگی تعیین محدوده های اولیه مجموعه های شهری در ایران مطرح گردید. سپس کوچکترین واحد سرزمینی تشکیل دهنده مجموعه های شهری مشخص شده و شاخصهای تبیین مجموعه های شهری ارایه شدند. در انتها نیز پیش نویس مصوبه شورایعالی شهر سازی و معماری ایران در مورد تعریف مجموعه های شهری و تعیین شاخص های تبیین مجموعه های شهری تهیه و ارایه گردید. نتایج بدست آمده از این مرحله را می توان به شرح زیرخلاصه کرد: - حداقل جمعیت شهرهای مرکزی را می توان 200 هزار نفر در نظر گرفت. - شعاع عملکردی شهرهای مرکزی با شهرهای پیرامونی خود را می توان حداقل 35 کیلومتر در نظر گرفت. - حداقل تعداد شهرهای پیرامونی واقع در محدوده مورد عمل مجموعه های شهری باید 2 شهر باشد. - از ضریب مکانی صنعت و ضریب مکانی خدمات می توان برای نشان دادن یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و خدماتی استفاده کرد. - از ضریب عملکردی مجموعه شهری می توان برای نشان دادن ویژگیهای مجموعه های شهری استفاده کرد. - کوچکترین واحد سرزمینی/ آماری تشکیل دهنده مجموعه های شهری را می توان «بخش» در نظر گرفت. نتایج و دستاوردها: نتیجه و دستاورد این تحقیق در قالب پیش نویس مصوبه ای برای شورایعالی شهر سازی و معماری ایران در مورد تعریف مجموعه های شهری و تعیین شاخص های تبیین آنها، تهیه شده است. در این مصوبه تعاریفی از مجموعه شهری، کلانشهر مجموعه شهری، شهر مرکزی، شهر های پیرامونی، یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و خدماتی آمده و نیز نحوه محاسبه ضریب مکانی صنعت، ضریب مکانی خدمات و ضریب عملکردی مجموعه شهری آورده شده است.