تجلی کوه در ایران باستان و نگاهی به جلوه های آن در ادب فارسی

این مقاله می کوشد کوه در فرهنگ باستانی ایران را به روش توصیفی و شیوۀ تحلیل محتوا، مورد بررسی قرار داده و باورهای اساطیری و افسانه های ایرانیان دربارۀ کوه را تبیین و تحلیل کند و به آثار بزرگانی بپردازد که باورها و اعتقادات خود را با بهره بردن از این جلوۀ بی مانند هستی بیان داشته اند. کوه از نظر ایرانیان باستان اهمیت و اعتبار خاصی داشته و اغلب آیین ها و مراسم مذهبی آن ها در کوه ها برگزار می شده است. کوه برای آنان سرچشمه نور بوده نقش جایگاه خدایان و برگزیدگان را برای موجودات زمینی داشته است. از سویی دیگر، در پندار بعضی به دلیل برافراشتگی، واسطه ای بین آدمیان و خدایان بوده است. اساسی ترین کارکرد اسطوره ای کوه ها بستر تقرب انسان به خدا یا خدایان بوده و جاذبه و کششی که بین انسان و خدا در اساطیر به چشم می خورد، برای به دست آوردن و در اختیار گرفتن این بستر مهم بوده است. کوه های افسانه ای و اساطیری نقش های مهمی در ارشاد و راهنمایی انسان ها دارند. برخی از این کوه ها سخنگو بوده اند و انسان های آزمند را با نکوهش به راه آورده اند و برخی دیگر مدفن بزرگان و عبادتگاه عابدان بوده است. بنا به اعتقادات مذهبی پیشینیان، بهشت جاودانی بر فراز کوه ها ست و این باور مذهبی و اسطوره ای به شکل آیین دفن مردگان در قلل کوه ها تجسم یافته است. زندگی در کوه، نشان بریدن از تعلقان دنیایی و پیوستن به علایق آن جهانی است که نشانۀ خضوع و خشوع انسان در برابر خالق یکتاست. شاعران از این جلوۀ بی مانند برای بیان اندیشه های خویش بهره گرفته اند و به تناسب وسعت اندیشه و دانش فرهنگی خود، به توصیف آن پرداخته اند. شاعران در آثارشان معمولاً از کوه هایی یاد می کنند که همه سر به فلک کشیده، بلند و دست نایافتنی هستند و توصیفات آنان غالباً تداعی کننده کوه های اسطوره ای نظیر: البرز، قاف و سیلان و ... است که جایگاه تقرب انسان به خدایان به شمار می رفته اند و همچنین، جایگاه پارسیان و قهرمانان و مردان مقدسی بوده اند که در اوج توانایی و قدرت، برای رسیدن به جاودانگی و فرۀ ایزدی در قلل کوه ها به خدا متوسل می شده اند و با قربانی ها و آیین های مذهبی در پی رسیدن به تقرب الهی بوده اند.