خوانش استعاره مفهومی زمان در اشعار شاملو و حافظ از دیدگاه شناختی

یکی از رفتارهای ظریف زبان که از قدیم متفکران را به خود مشغول داشته، ساخت استعاره است. استعاره از دیدگاه سنتی به منظور شباهت میان دو لفظ مورد استفاده قرار گرفت تا لفظی به جای لفظی دیگر به کار رود و همواره از آن به مثابه زبان مجازی و به عبارتی ادبی یاد کرده اند. در حالی که از دیدگاه زبان شناسی شناختی، استعاره درک یک حوزه مفهومی از راه حوزه مفهومی دیگر است. در این رویکرد، دو حوزه مبدا و مقصد چنان بهم پیوند خورده اند که این پیوند در سطح واژگان و زبان نیست، بلکه در سطحی ژرف تر و در دستگاه ذهن و شناخت آدمی است. حوزه مفهومی که استعاره از آن بر می خیزد و دارای مفهومی ملموس تر است حوزه مبدا و حوزه انتزاعی تر حوزه مقصد است. هدف از انجام پزوهش حاضر بررسی استعاره زمان در اشعار شاملو و حافظ بر اساس انگاره استعاره مفهومی (انگاره اسم) در رویکرد شناختی ازدیدگاه لیکاف و جانسون (1980) می باشد که یکی از اولین قالب های نظری در حوزه معناشناسی شناختی به حساب می آید. در این پزوهش با تکیه بر بحث استعاره در زبان شناسی شناختی سعی شده است استعاره زمان در شعر سنتی و نو فارسی، بر اساس منتخب اشعار شاملو و حافظ بررسی شود. از دیدگاه شناختی، برخلاف دیدگاه سنتی، مبنای اصلی انگاره ی اسم آن بود که استعاره تنها جنبه ی هنری و زیبایی بخشی به کلام ندارد، بلکه تفکر نیز اساسا ماهیتی استعاری دارد و این همان پرسشی است که نگارندگان پژوهش به دنبال آن هستند که در اشعار این شاعران استعاره زمان از چگونه جایگاهی برخوردار است. ماهیت روش شناسی پژوهش حاضر که از نوع کیفی انجام گرفته توصیفی- تحلیلی بوده و روش گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای مز میان اشعار شاملو و حافظ ضورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که الگوهای استعاره مفهومی زمان شامل حرکت ، مکان و شی با ارزش هستند که در اشعار شامل و حافظ به گونه ای پیدا به عنوان قلمرو مبدا به کار رفته اند تا نگاشت بین دو حوزه مبدا و مقصد را به خوبی نشان دهند. در این راستا، پژوهش حاضر با توجه به محدودیت حجم مقاله پانزده بیت از اشعار شامل و دوازده بیت از اشعار حافظ را بر اساس انگاره اسم مورد تحلیل و واکاوی قرار داده است. نتایج حاکی از آن است که در پی بررسی استعاره مفهومی زمان از دیدگاه شناختی، می توان ادعا کرد که حافظ زمان را در قالب مکانی محدود گنجانیده است و از سیال بودن آن جلوگیری می کند و این در حالی است که شامل زمان را به مثابه شیء متحرک درک کرده و عموما حرکت این زمان برای او بسیار بی رمق است و به کندی می گذرد، مگر در زمانی که او احساس کند بر ساحل آسودگی ایستاده است؛ آنجاست که زمان پا در گریز است که البته این موارد، چنان هم در شعرهای او فراوان یافت نمی شود.