آسیب شناسی نظام های بهره برداری در ایران و ارایه راهکاری نوین

کشاورزی به عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه، نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها برعهده دارد، برای رسیدن به توسعه کشاورزی، به سیاست ها و برنامه های مناسب و پذیرفتنی از سوی کشاورزان نیاز است (روستا و همکاران، 1387). اولین قدم به منظور بهبود شرایط موجود کشاورزی توجه به الگوی نظام های بهره برداری از اراضی کشاورزی است. تاریخچه ظهور نظام های بهره برداری در ایران را می توان به هزاران سال پیش، یعنی زمانی که ایرانیان باستان به اهلی کردن گونه های وحشی حیوانات و غلات در ایران پرداختند، نسبت داد، از این رو نظام های بهره برداری، همواره یکی از بنیادی ترین مسایل کشاورزی ایران بوده و در توسعه کشاورزی کشور و حتی توسعه شهری از اهمیت بسزایی برخوردار است (مطیعی لنگرودی، 1393: 22 و دانشور کاخکی و همکاران، 1379: 186). بررسی ها نشان می دهد این نظام در طول تاریخ کهن خود به دلیل برخورداری از پتانسیل ها و ظرفیت هایی همچون: تولید، اشتغال و درآمدزایی همواره در کانون توجه دولت ها قرار داشته است و همین امر سبب تغییر و تحولات عمده ای در آن ها شده است (گراوندی و پاپ زن، 1394: 2). نظام بهره برداری مجموعه ای بهم پیوسته از منابع، عوامل تولید، ابزارها، فناوری ها و روش های تولید است که تحت شرایط خاص تاریخی و جغرافیایی و در قالب روابط معین اقتصادی، اجتماعی و حقوقی (عرفی و قانونی) شکل می یابد. با الهام از تعریف نظری فوق، می توان تعریف کاربردی (عملیاتی) نظام بهره برداری را چنین بیان کرد: نظام بهره برداری عبارت است از رویه های حقوقی و عرفی در فراهم آوردن و تلفیق عوامل تولید (فناوری و سازمان کار) و مناسبات اجتماعی معین برای تولید یک یا چند فرآورده و عرضه آن. این عوامل با درجات متفاوتی با یکدیگر تلفیق شده و در نتیجه نوع خاصی از نظام بهره برداری را تشکیل می دهند که مقیاس خاص خود را دارد (معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست-جمهوری، 1390: 18). عوامل اصلی ای که تغییر آن موجب تغییر ماهیت نظام های بهره برداری شده و معیار تفکیک بین نظام ها است، عبارت است از (معاونت ترویج و نظام بهره برداری وزارت کشاورزی، 1382):الف- مالکیت منابع و عوامل تولید شامل؛ مالکیت آب، زمین و ارزش تجاری آن ها، ابزار و ادوات تولید، منابع مالی واحد بهره برداری، ساختمان ها و تاسیسات، نیروی کار و نهادها؛ ب- رویه های حقوقی، رسمی و عرفی مانند؛ مالکیت یا قباله رسمی، قواعد مربوط به نسق و نسق بندی، حق آبه ها، قواعد تقسیم آب، حقوق علف چر و...؛ج- مقیاس و درجات متفاوت واحد بهره برداری؛ به لحاظ فناوری، فنون و انواع سطح کاربرد هرکدام؛د- فاعلیت؛ شامل تقسیم کار، وضعیت کارگران واحد بهر ه برداری، سازمان کار و مناسبات اجتماعی (نظیر خودکاری، کارگری، همیاری و...)؛ ه- تولید محصول و عرضه آن؛ در زمینه عرضه تولیدات می توان رده بندی هایی را از لحاظ خود مصرفی و فروش در نظر گرفت.از مهم ترین نظام های بهره برداری کشاورزی موجود در ایران با توجه به معیارهای اقتصادی، تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، مدیریتی و... می توان نظام بهره برداری دهقانی، نظام بهره برداری تعاونی و نظام بهره برداری تجاری (سرمایه داری ارضی) را نام برد.