تاملی زبانی در مضمون و شگردهای مضمون سازی در شعر فارسی

مفهوم مضمون در زبان فارسی مانند بسیاری از مفاهیم ادبی دیگر مفهومی سهل و ممتنع است؛ در نگاه نخست چنان به نظر می رسد که این مفهوم چندان روشن است که نیازی به اندیشیدن از دیدگاهی نظری درباره آن وجود ندارد و به اصطلاح از بدیهیات حوزه ادبیات فارسی است؛ در حالی که مضمون یکی از مهم ترین مفاهیم انتقادی و مرکزی ادبیات در جهان است. دستیابی به مضامین آثار ادبی در دنیا کاری بسیار تخصصی و دشوار و در عین حال، بنیادی شناخته می شود. ارتباط مضمون با کار نظریه و نقد ادبی نیز بر کسی پوشیده نیست، به گونه ای که برخی یکی از مهم ترین رسالت های نقد ادبی را دستیابی به مضمون می دانند؛ از چنین دیدگاهی مضمون یابی کاری انتقادی است که ضرورتا باید ذیل نظریهای ادبی صورت گیرد. معنای چنین رویکردی در وهله اول آن است که مضمون یابی کاری بسیار تخصصی است؛ در حالی که در جامعه ادبی ما بیشتر با ویژگی آماری تعریف شده است. جستن مضامین در آثار ادبی به هیچ روی کاری صرفا آماری نیست؛ بلکه در بهترین حالت، آمار شاید بتواند آن را عینی نماید و به دست یابی به آن کمک کند. در این زمینه با یقین میتوان گفت، با وجود اینکه مضمون، موضوع اندیشه بسیاری از صاحب نظران زبان و ادبیات فارسی بوده است، هرگز حدود آن مشخص نشده است و به ویژه عملا کار مضمون یابی براساس تعریف علمی آن صورت نگرفته است. مانند بسیاری دیگر از موضوع های ادبی، مضمون نیز مبتلا به سامان نیافتگی نظری است. دشواری دیگر در پرداختن به این موضوع، مربوط به ویژگی چندمعنایی کلمۂ مضمون در زبان فارسی هم هست. در این زمینه به ویژه اختلاط آن با موضوع منشا بسیاری از تشتتها بوده است و به سردرگمی ها و گاه انحراف ها از معنای علمی آن افزوده است. با عنایت به دشواری های ماهوی موضوع و نیزدشواری های ناشی ازگستردگی حوزه تحقیق دراین پژوهش کوشیده شده است درحدتوان تصویری ازچگونگی دست یابی و مطالعه مضمون درشعربرخی شاعران نشان داده شود