مسجد حاج رجبعلی؛ مسائل سازه ای - ژئوتکنیکی و راهکارهای علاج بخشی

مسجد حاج رجبعلی یکی از بناهای ارزشمند تاریخی موجود در شهر تهران می باشد که مانند بسیاری از بناهای قدیمی، دستخوش تغییرات زیادی شده است. این مسجد در محله درخونگاه سنگلج قرار دارد که در دوره قاجار جزء چهار محله ی اصلی شهر تهران بوده است. این بنا به لحاظ سبک معماری، اسلوب کاشی کاری، کتیبه خط ثلث، تزئینات رسمی بندی و کاربندی و خصوصا فرم گنبد بیضی یا کمبیزه ای بسیار حائز اهمیت است. این بنای قاجاری ، که جزو اولین مساجد جنوبی شهر تهران محسوب می شود، در تاریخ 1262 ق، توسط حاج رجبعلی ساخته شده است. بر اساس آسیب شناسی های صورت پذیرفته عمده مشکلات سازه ای بنا که شامل حرکت جرزها و پایه های تاق ها در جهات مختلف می شود، ریشه در مسائل ژئوتکنیکی دارد. انجام تحلیل های دقیق بر روی نتایج مطالعات مکانیک خاک انجام شده در محل گنبد خانه ، وضعیت لایه بندی و علل برخی از مشکلات ژئوتکنیکی مسجد را به خوبی روشن کرد. ارزیابی ظرفیت باربری پی جرزها نشان داد که میزان تنش های وارده فراتر از ظرفیت باربری مجاز است، این موضوع لزوم تسریع در عملیات توانبخشی بنا را بیش از پیش مطرح می سازد. راهکارهای ارائه شده بر دو پایه استوار می باشند؛ نخست، ایجاد پیوستگی مناسب در اجزا به منظور ایجاد امکان مرمت در بنا و دیگری، توانمندسازی لرزه ای با توجه به میزان مداخله به ازای سطوح عملکردی مختلف. در بخش علاج بخشی فوری به دلیل ناپایداری خاک زیر پی به علت شسته شدن ریزدانه می بایست هرچه سریعتر نسبت به پرکردن حفرات خاک از طریق آبشخورها و دوغاب مناسب اقدام گردد. در ادامه با افزایش سطح پی، از نشست های بیشتر جلوگیری کرده و نهایتا با ساخت ناکش ها از ادامه حرکت رطوبت در دیواره ها جلوگیری به عمل آورد. بهسازی سازه در برابر بارهای لرزه ای و جانبی شامل تقویت پوسته ی گنبد و انتقال مناسب بار آن به رینگ مهارکننده و تقویت آن، تقویت برشی پایه ها توسط کابل های پیش تنیده و همچنین افزایش پیوستگی سازه با افزودن کش های چوبی و کابل های پیش تنیده در دو جهت افقی در بنا می باشد. جهت عملکرد یکپارچه پی و کنترل نشست های نامتقارن در زمان زلزله ، استفاده از پی های آجری معکوس به همراه تزریق تحکیمی پیشنهاد گردید. .نهایتا به منظور کمترین مداخله در بنا جهت توانمندسازی آن در برابر زلزله، روش جداگرهای لرزه ای اصلاحی توصیه شد. مدل های عددی عملکرد مناسب این روش را جهت استهلاک انرژی زلزله و کاهش شتاب های وارده به سازه را به خوبی نشان داد. روش های ارائه شده در مطالعه حاضر مبتنی بر تجربیات کسب شده از بناهای تاریخی دیگر کشورها است.