لزوم تسهیل مشارکت جامعه محلی در طرح های گردشگری

 امروزه با روشن شدن اهمیت صنعت گردشگری و تاثیر به سزای آن در ابعاد مختلف حیات جوامع، سیاستگذاری و برنامه­ریزی گردشگری از اهمیت شایان توجهی برخوردار شده است. به گونه­ای که سیاستگذاری گردشگری در سطوح متفاوت محلی، منطقه­ای، ملی به نخستین گام از طرح­های گردشگری بدل شده است. احصاء جاذبه­های گردشگری، احصاء مشتریان بازار خدمات و کالا­های گردشگری، احصاء ظرفیت­های منطقه مورد نظر برای پذیرش طرح­های انسان ساخت، احصاء راهکار­های افزایش مشارکت جامعه محلی، طراحی نحوه و میزان تعاملات میان میمهانان و میزبانان همگی از جمله مفاهیمی اند که می­توان آن­ها را ذیل مقولات قابل توجه در سیاستگذاری گردشگری جای داد. در این میان واکاوی راهکار­های افزایش مشارکت جامعه محلی در طرح­های گردشگری از جمله موارد مهمی است، که غفلت از آن­ می­تواند برنامه­ها و طرح­های گردشگری را در هر مرحله­ای از برنامه­ریزی و اجرا را با مخاطره عدم پایداری مواجه سازد. به رغم اهمیت غیرقابل انکار مشارکت جامعه محلی در طرح­های مربوط به گردشگری، این مساله در برخی از سیاستگذاری­ها مورد غفلت قرار می­گیرند. ضروری است در راستای ذکر مخاطرات غفلت از این امر مهم، در وهله نخست به تعریف مشارکت جامعه محلی، راهکار­های عملیاتی کردن و مزایای آن پرداخته شود.

مشارکت

از حیث مفهومی، واژه مشارکت به معنای شراکت و همکاری در کار، امری یا فعالیتی و حضور در جمع، گروه و یا سازمان جهت بحث و تصمیم گیری چه به صورت فعال[1]و چه به صورت غیرفعال[2]است. در مجموع جوهره اصلی مشارکت را باید در فرآیند درگیری، فعالیت و تاثیر پذیری دانست. مشارکت اجتماعی[3]در معنای وسیع دربردارنده انواع کنش های فردی و گروهی به منظور دخالت در تعیین سرنوشت خود و جامعه و تاثیر نهادن بر فرایندهای تصمیم گیری مربوط به امور عمومی است. مشارکت اجتماعی دلالت بر گسترش روابط بین گروهی در قالب انجمن­های داوطلبانه[4]، باشگاه­ها، اتحادیه ها و گروه­هایی دارد که به طور معمول خصلتی محلی و غیردولتی دارند که در قالب سیاست های اجتماعی مشارکت و درگیر ساختن مردم در فرایند های اجتماعی مختلف را هدف خود می دانند. در باب مشارکت جامعه در حوزه گردشگری، دراک[5] (1991 (تشریح می­کند که جامعه محلی می­تواند در هر مرحله از توسعه شامل برنامه­ریزی، اجرا و اشتراک­گذاری منافع مشارکت کند. مشارکت در فرآیند برنامه­ریزی شامل شناسایی مسائل، فرمول­بندی جایگزین­ها، برنامه­ریزی فعالیت­ها و تخصیص منابع است. مشارکت در مرحله اجرا نیز ، شامل مدیریت و اجرای برنامه­ها یا فعالیت­های توسعه­ای است. اشتراک­گذاری منافع روشی است که جامعه محلی منافع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را درک و برداشت می­کنند. این قسم از مشارکت ضمن آن که می­تواند در خود موهبت­هایی چون توانمند­سازی و آگاهی­بخشی جوامع را داشته باشد، می­تواند به توسعه گردشگری در مراحل فعلی آتی نیز منجر شود.

موهبت بهره­مندی از مشارکت جامعه محلی در طرح­های گردشگری

· یکی از مهم­ترین آثار بهره­مندی از مشارکت جامعه محلی در طرح­های مربوط به گردشگری، تضمین پایداری طرح­ها است.

· علاوه بر این و با اتکا به نظریه مشارکت جمال و گتز(1995)، مشارکت افراد در امر گردشگری به رشد احساس مسئولیت در ان­ها منجر می­شود. این احساس مسئولیت و احساس نقش­آفرینی سبب می­شود افراد بیش از ان که متوجه هزینه­های حاصل از ورود گردشگران شوند، بر منافع حاصل از ان متمرکز شوند. نظریه­پردازان اذعان می­کنند مشارکت ساکنان در توسعه گردشگری، به کاهش تعارضات میان ان­ها و گردشگران منجر می­شود. نکته شایان توجه این نظریه ارتباط مشارکت ساکنان مناطق گردشگری به عنوان صاحبان منافع با توسعه پایدار گردشگری در مقصد است. مشارکت جامعه[6]، همکاری ذینفعان[7]، توسعه پایدار گردشگری[8] و حل تعارضات[9] پایه­های اساسی نظریه همکاری جمال و گتز را تشکیل می­دهند.

· همچنین بهره­مندی از مشارکت جامعه محلی و تکیه بر اعتبار ریش سپیدان مناطق، به تسهیل اجرای بسیاری از طرح­های گردشگری منجر می­شود.

· نباید از خاطر برد که مشارکت جامعه محلی در طرح­ها و امور گردشگری، بر ادراک ایشان از دامنه آثار گردشگری و ادراک از کیفیت زندگی اثرگذار است. این دو مولفه« ادراک از دامنه آثار گردشگری و ادراک از کیفیت زندگی» به جد بر حمایت ساکنان از توسعه گردشگری تاثیر گذار است.

گام­ های تسهیل مشارکت جامعه محلی در طرح­های گردشگری

1. تحقیقات میدانی. 2. برگزاری جلسات هم­اندیشی با جامعه محلی به منظور برقراری تعاملات اجتماعی و توجیه طرح­های گردشگری در منطقه. 3. امکان سنجی طرح­های مورد نظر. 4. تشکیل کارگروه­ها در راستای نهادینه شدن تصمیمات جمعی. 5. طراحی و تشکیل کارگاه­های آموزشی. 6. اختصاص مکانی به منظور برگزاری اجتماعات، جلسات هم­اندیشی، کارگاه­های آموزشی و دیدار جامعه محلی با تسهیلگران. 7. ایجاد بستری به منظور درآمدزایی جامعل محلی از صنایع دستی، منابع محلی و...8. ایجاد بستری برای مشارکت مردمی در حل چالش­ها و تعارضات. 9. تسهیلگری در مشارکت همه صاحبان منافع10. نگارش راهنمای مدیریتی با همیاری و همفکری جامعه محلی.

* ضروری است پیش از عملیاتی شدن هر طرح گردشگری، سیاست­های لازم در خصوص پیاده­سازی گام­های مطرح شده با عنایت به ویژگی و شرایط موجود اتخاذ شود.

*لازم به یادآوری است که تسهیل مشارکت جامعه محلی در طرح­های مرتبط با گردشگری، ممکن است با چالش­هایی همراه باشد که یکی از مهم­ترین و شایع­ترین آن­­ها، مسائل فرهنگی است. در این خصوص ضروری است تسهیلگران ضمن توجیه عقلانی و بیان مزایای مشارکت آحاد جامعه در طرح­های گردشگری، از ابرام و اصرار بیش از حد به اعضای جامعه به منظور مشارکت در طرح­های گردشگری دوری گزینند. تعارضات میان تسهیلگران و جامعه محلی نمی­تواند به صورت دفعی و با اجبار رفع شود. همچنین تسهیلگران باید به خاطر داشته باشند که تمرکز بر مشارکت جامعه محلی بر یک بعد از طرح­ها( مانند مشارکت در ارائه اقامتگاه، مشارکت به عنوان راهنمای محلی و...) در حالی که جامعه محلی از مشارکت بر ابعاد دیگر محروم اند یا نسبت به آن مطلع نیستند، نه تنها به پایداری منتج نمی­شود بلکه پایداری طرح­های گردشگری را به مخاطره نیز می­اندازد.

مخاطرات غفلت از مشارکت جامعه محلی در طرح­های گردشگری را نادیده نگیریم!

مخاطرات غفلت از مشارکت جامعه محلی زمانی روشن می­شود که به خاطر داشته باشیم، حمایت جامعه محلی از طرح­های گردشگری با توسعه پایدار آن­ها در ارتباط است. مشارکت جامعه محلی و ارتباط آنان با امور مرتبط با گردشگری، بر ادراک ایشان از آثار گردشگری، درک مزایای توسعه گردشگری در مقصد و ادراک از کیفیت زندگی در مقصد اثرگذار است. این مقولات مشخصا با الگو­های رفتاری ساکنان و جامعه محلی ارتباط می­باید. به عبارتی هر چه میزبانان رسمی و غیررسمی گردشگران در مقصد(جامعه محلی)، به واسطه مشارکت در امور گردشگری از موهبت­های آن چون سهیم شدن در سود اقتصادی، بهره­مندی از هویت اجتماعی و... بهره­مند شوند، به درک مثبت­تری از دامنه آثار گردشگری می­رسند. این مساله خود می­تواند به رضایت ساکنان از کیفیت زندگی نیز منجر شود. در مجموع رضایتمندی و ادراک مثبت ساکنان از آثار گردشگری و کیفیت زندگی، ایشان را نسبت به تشویق و حمایت از طرح­های گردشگری که به موجب آن ورود گردشگران به مقصد فزونی می­یابد، سوق می­دهد. بدین ترتیب مجموعه الگو­های رفتاری ساکنان با گردشگران به گونه­ای مطلوب ساماندهی می­شود. این مساله خود می­تواند با وفاداری گردشگران[10] و تصمیم به سفر مجدد همراه باشد. بر این اساس تسهیل مشارکت جامعه محلی در طرح­های مربوط به گردشگری نه تنها به منتفع شدن ایشان از منافع حاصل از گردشگری منجر می­شود، بلکه به تضمین پایداری طرح­ها، رضایتمندی گردشگران، رضایتمندی و توانمندی ساکنان منجر می­شود. غفلت از مشارکت جامعل محلی در طرح­های گردشگری با بی­اطلاعی ایشان از مزایای توسعه گردشگری در مقصد، نارضایتی از تقسیم ناعادلانه منافع اقتصادی، درک صرف پیامد­های منفی چون افزایش ترافیک، تردد و آلودگی­های ناشی از آن، عدم شکل­گیری الگو­های رفتاری مناسب، مقاومت و مخالفت در برابر ورود گردشگران و در نهایت ناپایداری طرح­های گردشگری قرین است. در مواردی رویت شده است که عدم مشارکت جامعه محلی در طرح­های گردشگری، خاصه جوامع روستایی به تصمیم به ترک محل(مهاجرت) و در نهایت برهم خوردن توازن جمعیتی منجر شده است. از این رو است که ادعا می­شود دایره آثار مشارکت اجتماعی ساکنان در گردشگری بسیار گسترده است و صرفا به صنعت گردشگری محدود نمی­شود. از این روست که ادعا می­شود غفلت از مشارکت جامعه محلی در طرح­های گردشگری، می­تواند با آثار نامیمون کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدتی برای میزبانان و میهمانان همراه باشد.

[1] Active participation

[2] Passive participation

[3] social participation

[4] Voluntary associations

[5] Drake

[6] Community participation

[7] Stakeholder collaboration

[8] Sustainable tourism development

[9] Conflict resolution

[10] Tourist loyalty