کشاورزی حفاظتی، راه کاری مطمئن برای استفاده بهینه از منابع زیستی

کشاورزی حفاظتی به مجموع اقدامات مدیریتی کشاورزی اطلاق می شود که هدف آن حفاظت خاک، آب و گیاه از انواع تخریب ها و آلودگی ها است.

تخریب فیزیکی و شیمیایی خاک از قبیل فرسایش، از بین رفتن ماده آلی، تخریب ساختمان خاک و کاهش نفوذ آب، کاهش ظرفیت نگهداری رطوبت، متراکم شدن خاک و کاهش نفوذ ریشه، کاهش ظرفیت تبادل کاتیونی و قدرت خاک در نگهداری عناصر غذایی و تغذیه گیاه، کاهش رشد ریشه و استقرار گیاه در خاک، شور شدن و... عواقبی است که با مدیریت اشتباه، گریبان خاک های کشاورزی را گرفته است.

کشاورزی حفاظتی با راه کارهایی که ارائه می دهد، شرایط خروج خاک از این اوضاع بحرانی را مساعد کرده و سبب بهبود کیفت خاک می شود. این اقدامات در 4 گروه مدیریت عملیات خاک ورزی، مدیریت بقایا، تناوب زراعی و مصرف مواد اصلاح کننده خاک، قابل دسته بندی است.

کاهش و یا حذف شخم، باقی گذاشتن حداقل 30درصد از بقایای محصولات در سطح خاک، استفاده از گیاهان لگوم (مانند عدس، سویا و...) در تناوب زراعی و افزودن ماده آلی و یا مواد معدنی مفید به خاک، از خلاصه اقدامات مدیریتی موجود در کشاورزی حفاظتی است. وقتی ترکیبی از این فناوری ها به کار برده می شود، صرفه جویی در وقت و انرژی و تقویت منابع آب و خاک را سبب می شود.

در نتیجه این اقدامات، عبور و مرور وسایل و ماشین های کشاورزی به حداقل رسیده در نتیجه تراکم و تخریب خاک کاهش می یابد. سطح خاک با بقایای گیاهی پوشیده شده و از تاثیر مخرب باران و روان آب بر ساختمان خاک کاسته شده و از طرف دیگر با افزایش نفوذ آب به خاک، از ایجاد روان آب و فرسایش نیز جلوگیری به عمل آمده و ذخیره رطوبتی خاک افزایش می یابد.

با کاربرد لگوم ها در تناوب زراعی، ضمن اینکه دامنه توزیع ریشه و در نتیجه موقعیت مکانی جذب آب و عناصر غذایی در طی کشت های مختلف تغییر می یابد، تثبیت ازت توسط ریزوبیوم های همزیست لگوم ها و آزادسازی ترکیبات آلی از ریشه این گیاهان باعث می شود که غنای تغذیه ای خاک برای کشت سال بعد افزایش یابد؛ در نتیجه افزایش عملکرد را در گیاهان گرامینه نیز حاصل خواهد شد. علاوه بر این، وجود تناوب زراعی مدیریت شده در کنترل گسترش آفات و بیماری ها نیز نقش موثری دارد.

در کنار اقدامات مدیریتی ذکرشده، افزودن ماده اصلاحی مفید مانند کود دامی یا برخی مواد معدنی مانند زئولیت و گوگرد می تواند، ضمن تامین نیاز غذایی گیاهان، باعث تسهیل روند احیا خاک شود. زئولیت ماده معدنی با خواص منحصربه فردی است که نقش شناخته شده ای در فرآیندهای مهم خاک از قبیل چرخه عناصر غذایی و ذخیره رطوبت دارد.

استفاده از زئولیت در کشاورزی حفاظتی می تواند منجر به افزایش ظرفیت نگهداری آب خاک، افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و کاهش هدررفت عناصر غذایی، پایداری بیشتر و تجزیه کمتر ماده آلی و در نتیجه بهبود کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک شود. در این شرایط اثربخشی اقدامات کشاورزی حفاظتی دوچندان شده و نتایج فراتر از انتظار حاصل خواهد شد.

این یک حقیقت است که کشاورزان همواره در مقابل تغییر مدیریت اراضی خود مقاومت می‎کنند و از بین عملیات کشاورزی، مواردی را انتخاب می کنند که آسان تر، کم هزینه تر و با آورده بیشتری باشد؛ اما در شرایط حاضر رعایت اصول کشاورزی حفاظتی یک ضرورت است و انجام آن وظیفه ملی است. محققان باید در پیدا کردن روش های نوین و تجهیزات فناورانه، عزم خود را جزم کنند، مربیان و کارشناسان، کشاورزان را با مدیریت حفاظتی و فناوری‎های موجود آشنا کنند، سازمان‎های کشاورزی از کشاورزان پیشرو و فعال حمایت کنند و دولت نیز تسهیلات، ابزار و امکانات موردنیاز را تامین کند.

کارگروه تخصصی آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یکی از ارگان های پیش قدم در حمایت از کشاورزی حفاظتی است و در تامین تجهیزات موردنیاز با حمایت از ایده های فناورانه و گسترش فناوری های نوآورانه، نقش خود را ایفا می کند.

در این رابطه، حمایت از ادوات کشاورزی کشت مستقیم، حمایت از پژوهشگران کشاورزی حفاظتی برای تدوین دانش فنی، الگوسازی و نیز ترویج فناوری مربوطه و نیز حمایت از کشاورزانی که کشاورزی حفاظتی را پیشه کنند، در دستور کار و حمایت خود قرار داده است که مزارع الگویی در شهرستان بیجار استان کردستان نمونه بارز آن است