اصلاح دو انگاره غلط درباره تصحیح متن و مصححان

زهیر طیب[1]

مدیر مسوول نشریه و مدیر انجمن علمی تحقیق و تصحیح نسخه های خطی ایران

© Authors, Published by Journal of Codicology and manuscript research. This is an open-access. paper distributed under the CC BY (license http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ )

دو انگاره نادرست در جوامع علمی و دانشگاه های ایران و شاید در دیگر کشورها، درباره تصحیح متن وجود دارد.

انگاره نخست –تصحیح متن، همان ویرایش و غلط زدایی املایی و انشایی آن است.

انگاره دوم – تصحیح متن، مهارتی ادبی و تک رشته ای است و به رشته های دیگر ارتباطی ندارد.

این هر دو انگاره، نادرستند.

نقد انگاره نخست

تصحیح متن یک اصطلاح است و با معادل لغوی آن همسان نیست. تصحیح، مهارتی تاریخی، ادبی و حسب محتوای اثر مورد پژوهش، بایسته دانشی تخصصی (در سایر علوم) است که طی آن مصحح، با برخورداری از طیف وسیعی از داده ها و اطلاعات تاریخی شامل و نه محدود به: دانش های باستان شناسی کتاب، خط شناسی و سندشناسی، با بهره گیری از آگاهی های زبانی و ادبی تاریخی و دانش موضوع متن، با محور قراردادن کهن ترین دست نویس ها از آثار علمی و ادبی و تاریخی و بر مبنای روش و متدی علمی که شرح آن در این مجال ممکن نیست، می کوشد تا دست کم در چهار مسیر گام بردارد:

نخست –بازسازی کامل و دقیق متن آنچنان که اراده نویسنده اصلی آن بوده است. (احیای اثر)

دوم –بازشناسی شقوق و سویه های تغییریافته (وارینته) در متون پایه ای و حاکم بر متن مورد پژوهش (متون مرجع نویسنده تاریخی) و اصلاح فرسایش ها و تغییر و تبدل های صورت گرفته در گزارش های صورت گرفته از آنها با محوریت متون مرجع (نص) که به آن اصطلاحا «تحقیق نص» گفته می شود و اصلاح متقابل نسخه های تصحیح شده از منابع با استفاده از ویژگی های تاریخی فائق در متن مورد پژوهش بر آن متون.

سوم –تحقیق به منظور تشریح و تبیین متن با استفاده از منابع علمی پایه ای و توضیح متن برای خوانندگان بعدی (در کنار متن اصلی)

چهارم - نقد و بازشناسی آراء و نظرات نویسنده تاریخی و استخراج فواید علمی و تاریخی از متن در قالب مقدمه علمی و فرستگان عناصر و داده های متن تصحیح شده (در مقدمه و پیوستهای پژوهش)

ترکیب دانش، مهارت، تجربه و بینش در این فرایند پیچیده و چندوجهی، بی نیاز از توضیح است و تفاوت آن با ویرایش و غلط زدایی املایی و انشایی که حرفه ویراستاران است، بسیار روشن است. اگرچه بطور طبیعی، بررسی و پژوهش مصححان در متن، مانند هر اثر دیگری در انتها نیازمند ویرایش نیز خواهد بود، اما این آخرین کاری است که در مقام یک کتاب تمام شده، توسط مصحح یا ویراستار چاپ انجام خواهد شد و خارج از فرایند تصحیح است.

به دلیل همین انگاره نادرست است که امتیاز پژوهشی یکی از عمیق ترین و پیچیده ترین پژوهش های تاریخ علم (تصحیح و تحقیق نص) به اشتباه، هم ردیف یا حتی کم قدرتر از نگارش یک مقاله علمی دانسته شده و اولیای دانشگاه ها که عمدتا از رشته های فنی و پزشکی بوده اند به دلیل تصور بدیهی و اولیه از واژه تصحیح و حمل معنای لغوی آن بجای معنای تخصصی و اصطلاحی، ناخواسته جفایی عظیم در حق مصححان که کوششگران عرصه تاریخ علم و دست اندرکاران یکی از پیچیده ترین انواع پژوهش در علوم انسانی هستند، را سبب شده اند. عمق پژوهش های تصحیحی به گونه ای است که قطع نظر از تاثیر شگرفی که امروزه ابزارهای فناوری اطلاعات در پیشبرد پژوهش های علمی دارد، در جنبه انسانی آن، یک تحقیق، به سال ها کنکاش و تماس مداوم با متن و سفر به نقاط مختلف جهان برای گردآوری مدارک و شواهد و کار کتابخانه ای مفرط نیاز دارد.

انتشار این یادداشت را مقدمه ای برای طرح این اشتباه علمی و اصلاح نگاه غیرتخصصی و غیرکارشناسی در ارزشیابی فعالیت های اعضای هیات علمی دارای پژوهش های تصحیحی دانسته و امیدواریم اصلاح این نگاه با تعامل بین انجمن علمی و بخش های اجرایی آموزش عالی بتدریج انجام شود.

نقد انگاره دوم

هرچند نمی توان تاریخی و تا حتی ادبی بودن بیشتر پژوهش های صورت گرفته در نسخه های خطی را نادیده گرفت، اما واقعیت آن است که در برابر حجم کلان کتاب های ادبی و تاریخی، شمار بسیاری از کتاب های کهن و دست نویس در زمینه های دیگر علم مانند پزشکی و مهندسی یا سیاست و جغرافیا و ریاضیات و فیزیک در کتابخانه های ایران و جهان نگهداری می شوند. بر اساس تجربه گاهی به مطالبی در این کتاب ها برمی خوریم که دانش با همه پیشرفتهای صورت گرفته درباره آن، به پاسخ نرسیده است و یا روش های علمی آن، مسیرهای جدیدی پیش پای پژوهشگران می گذارد.

از این روست که پژوهشگران، بویژه علاقه مندان به تاریخ علم در هر رشته ای، کوشندگان و پژوهشگران بالقوه تصحیح متون هستند و بایسته دانشکده های فنی و پزشکی و علوم پایه است که با نگاه میان رشته ای، پایان نامه ها و طرح های پژوهشی بین رشته ای برای محققان خود از دل میراث علمی کتاب های کهن تعریف کنند. در این بستر، تصحیح و تحقیق متن، وجهه واقعی خود را به عنوان مهارتی بین رشته ای به دست آورده و خمود و رکود پژوهش های تاریخ علم در رشته های دیگر با همکاری مشترک با پژوهشگران متن شناس و نسخه شناس برطرف می شود و هویت شکوهمند علمی ما بیش از پیش و فراتر از کوشش های مستشرقان بر ما و دیگر جوامع عیان خواهد شد. امری که در بازسازی چهره ایران در جهان علم، تاثیری بسزا خواهد گذاشت.

[1]. دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران. Tayyeb@ut.ac.ir