نگاهی گذرا به علم جرم شناسی
جرم شناسی، شاخه ای از علوم جنایی که با روش علمی و عینی به تحلیل علل و عوامل زیستی، روانی و اجتماعی پیدایش جرم، به هدف پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح و درمان بزهکاران، می پردازد.
- فلسفه جرم شناسی
جوامع انسانی همواره با مخالفت با قانون و هنجارشکنی اجتماعی روبه رو بوده اند. استمرار وقوع جرائم، به رغم اتخاذ تدابیر تنبیهی در برابر بزهکاران، از دیرباز اندیشمندان، فیلسوفان و مصلحان اجتماعی را بر آن داشته تا درباره ماهیت و علت ارتکاب جرم و چگونگی مقابله با آن راه حل هایی ارائه دهند.
ولی مطالعه علمی جرم، به عنوان پدیده فردی اجتماعی، ره آورد تمدن جدید است. در ادوار پیشین، به مجازات مجرم بیش از علل جرم اهمیت داده می شد. علت ارتکاب بزه را اموری چون تقدیر، ح لول ارواح خبیث، جهل و فقر و ثروت می دانستند و رفتار با بزهکاران غالبا با شدت و خشونت همراه بود.
- زمان پیدایش جرم شناسی
از نیمه های قرن یازدهم/ هفدهم با رونق علوم چهره شناسی، جمجمه شناسی و مطالعات انسان شناسی، تحقیقات علمی درباره علل ارتکاب جرم آغاز شد؛ از جمله درباره رابطه چهره با ویژگی های افراد، رابطه بیماری های روانی با جرم و تاثیر محیط جغرافیایی و وراثت بر وقوع جرم.
در سده دوازدهم/ هجدهم در اروپا، در پی اعتراض فیلسوفان و اصلاح گران اجتماعی به شدت مجازات ها و خودکامگی نظام کیفری، مکاتب گوناگونی در حقوق جزا پدید آمد. در سده سیزدهم/ نوزدهم پیشرفت دانش بشری امکانات جدیدی برای بررسی ماهیت و علت وقوع جرم فراهم کرد. در اواخر همین قرن در ایتالیا سزار لمبروزو ( پزشک، متوفی ۱۹۰۹/۱۳۲۷)، رافائل گاروفالو ( قاضی، متوفی ۱۹۱۴/۱۳۳۲) و انریکوفری ( حقوق دان و جامعه شناس، متوفی ۱۹۲۹/ ۱۳۰۸ش)، با تاثیرپذیری از داده های علمی جدید، مکتب تحققی حقوق جزا را بنیان نهادند.
- اصول کلی جرم شناسی
اصول کلی این مکتب که در حقوق کیفری تاثیر بسیاری گذاشت عبارت بود از :
نفی آزادی اراده انسان در فرایند ارتکاب جرم؛ یعنی ارتکاب یافتن جرم با تاثیرپذیری مجرم از علل و عوامل جرم زای درونی شامل نقص بدنی، روانی و زیستی و عوامل جرم زای بیرونی چون محیط های اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی، بدون اختیار داشتن او.
۲) انکار مسئولیت اخلاقی مجرم و پذیرش مسئولیت اجتماعی او.
۳) ناعادلانه و غیرمفید بودن مجازات ها و پیشنهاد جایگزینی «اقدامات یا تدابیر تامینی» برای اصلاح مجرمانی که «حالت خطرناک» دارند.
۴) لزوم طبقه بندی بزهکاران، برای هماهنگ نمودن اقدامات تامینی با شخصیت هریک از آنها، و نیز لزوم تحقیق در علل جرم با هدف کاهش ارتکاب آن. درواقع، رویکرد اصلی این مکتب، توجه به مجرم بود.
- موضوع جرم شناسی
بدین سان رشته جدیدی به وجود آمد که موضوع آن مطالعه و تبیین جرم و علل وقوع آن با استفاده از روش علمی و تجربی بود، نه گفتگوی صرف درباره اعمال مجرمانه.
این رشته علمی ابتدا، تحت تاثیر مطالعات لمبروزو در مسئله ارتباط ارتکاب جرم با خصوصیات جسمی بزهکاران، انسان شناسی جنایی نام گرفت. اصطلاح جرم شناسی را نخستین بار در ۱۸۷۹/ ۱۲۹۶ دانشمند فرانسوی، توپینار، در کتاب خود به کار برد و در ۱۸۸۵/ ۱۳۰۲ گاروفالو کتاب جرم شناسی را نوشت.
- تاسیس جامعه بین المللی جرم شناسی
از ۱۸۸۵/۱۳۰۲ تا آغاز جنگ جهانی اول، همایش های بین المللی سالیانه با عنوان مردم شناسی جنایی، در کشورهای اروپایی برگزار گردید. در ۱۹۳۴/۱۳۱۳ش « جامعه بین المللی جرم شناسی » تاسیس و نخستین همایش بین المللی آن در ۱۹۳۸/۱۳۱۷ش در رم تشکیل شد.
از ۱۹۵۰/۱۳۲۹ش، با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد، همایش بین المللی جرم شناسی هر پنج سال، با شرکت نمایندگان دولت ها و مجامع بین المللی و متخصصان، در کشورهای گوناگون تشکیل می شود.
به علاوه، گسترش آموزش علم جرم شناسی در دانشگاه ها و حجم زیاد تحقیقات و آثار مرتبط با آن، تاسیس موسسات جرم شناسی، انتشار نشریات متعدد درباره آن و ظهور آرا و مکاتب گوناگون در این علم، بیانگر موقعیت تثبیت شده جرم شناسی در میان سایر علوم است، هرچند درباره ماهیت آن به عنوان علم مستقل اختلاف نظر وجود دارد.
- رابطه جرم شناسی و علوم دیگر
جرم شناسی با تمام علوم راجع به بزه و بزهکاری ارتباط دارد، از جمله با حقوق کیفری، کیفرشناسی، سیاست جنایی و جرم یابی . هرچند جرم شناسی و حقوق کیفری، هر دو، به بررسی جرم می پردازند، از نظر موضوع، روش بررسی و تحقیق و اهداف تفاوتهایی دارند:
در حقوق کیفری، به موجب «اصل قانونی بودن جرم»، تنها عملی جرم به شمار می رود که در قانون پیش بینی شده باشد، و به خصوصیات بزهکار و علل ارتکاب جرم پرداخته نمی شود و هدف آن مبارزه با جرم و درمان بزهکار از راه مجازات است؛ ولی جرم شناسی، افزون بر جرم قضایی، به بررسی ناهنجاریها و انحرافات اجتماعی و اخلاقی نیز می پردازد، به علل و انگیزه وقوع جرم و شخصیت بزهکار توجه دارد و از راه مبارزه با علل و عوامل جرم، در درمان بزهکار و پیشگیری از وقوع جرم می کوشد.
به رغم این تفاوتها، جرم شناسی و حقوق کیفری ارتباط تنگاتنگی دارند. دستاوردهای دانش جرم شناسی منشا تحولات شکلی و ماهوی گسترده ای در حقوق کیفری گردیده و موضوعاتی چون لزوم انطباق مجازات با شخصیت بزهکار، ضرورت اقدامات تامینی و اجرای روش های جدید اصلاحی، تربیتی و درمانی، در حقوق کیفری پذیرفته شده است.
- علوم تشکیل دهنده ساختار جرم شناسی
علومی که ساختار جرم شناسی را تشکیل می دهند و مقوم آن به شمار می روند، عبارت اند از:
زیست شناسی کیفری (جنایی)، روان شناسی کیفری (جنایی) و جامعه شناسی کیفری (جنایی). زیست شناسی کیفری جنبه های زیست شناختی پدیده مجرمانه (یعنی خصوصیات زیستی و وراثتی بزهکار، از قبیل سن، جنس، نژاد و وراثت ) را بررسی می کند. روان شناسی کیفری خصوصیات روانی بزهکاران (از قبیل ا ختلالات رفتاری، شخصیتی و بیماریهای روانی آنها) را مطالعه می کند و جامعه شناسی کیفری به بررسی عوامل اجتماعی موثر در ارتکاب جرم (مانند مذهب، فرهنگ، خانواده، شغل، اقتصاد، تراکم جمعیت، مسکن، مطبوعات، جنگ و حکومت سیاسی ) می پردازد.
- شاخه های جرم شناسی
جرم شناسی را مشتمل بر شاخه های نظری و کاربری گوناگون دانسته و از جمله آن را به شاخه های عمومی، اختصاصی و بالینی تقسیم کرده اند.
- جرم شناسی بالینی
در جرم شناسی بالینی، جرم شناس برای تشخیص حالت خطرناک یا آمادگی جنایی بزهکار، وی را از نظر زیستی، روانی و اجتماعی معاینه می کند و می آزماید و با تشکیل پرونده شناسایی شخصیت برای او، قاضی را در اجرای صحیح عدالت کمک می کند. هدف جرم شناسی بالینی آگاهی از درجه حالت خطرناک، پیش بینی رفتار فرد در آینده و ارائه روشی است که باید، برای کاهش امکان تکرار جرم، در مورد او اجرا شود.
امروزه این رویه، باتوجه به ثمربخش بودن آن، در زندانهای بیش تر کشورها وجود دارد، از جمله در ایران (مطابق آیین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات امینی و تربیتی کشور؛
علم جرم شناسی، به رغم جوان بودن، از پویایی بسیار برخوردار است و گرایشهای جدیدی در آن پدید آمده است
- بزه دیده شناسی
هم چنان که امروزه تدوین کنندگان سیاست جنایی، به « بزه دیده شناسی » با هدف تضمین حقوق زیان دیده از جرم، و جبران خسارت وارد شده بر او به گونه موثر توجه می کنند، در فقه کیفری اسلام هم جایگاه بزه دیده در نظر به جریان انداختن دعوای کیفری، مهم و اساسی قلمداد شده است، به طوری که در پاره ای جرائم، مانند سرقت و قذف، مجازات بزهکار تنها با درخواست بزه دیده صورت می گیرد.
-قوه قضائیه و پیشگیری از وقوع جرم
هرچند امروزه ارتکاب جرم و بزهکاری اشکال جدیدی یافته، با تکیه برآموزه های دینی برآمده از متون اسلامی و استنباط فقهی مبتنی بر منابع اجتهاد، همراه با یافته های جدید علمی دانشمندان می توان به پیشگیری از وقوع این جرائم و مقابله با آن ها مبادرت کرد.
اصل صدوپنجاه وششم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و نیز اصلاح مجرمان را از جمله وظایف قوه قضائیه دانسته است.
-انواع جرم شناسی
جرم شناسی تقسیم بندی های متنوعی دارد و این تقسیم بندی ها از منظر برخی جرم شناسان متفاوت است.
📷 در یک تقسیم بندی کلی جرم شناسی به دو دسته تقسیم می شود:
- جرم شناسی نظری.
- جرم شناسی کاربردی.
هر یک از این موارد نیز دارای شاخه هایی هستند که زیر مجموعه هایی دارند که در این بخش بدان اشاره می شود.
*جرم شناسی نظری
📷 جرم شناسی عمومی:
این شاخه از جرم شناسی نظری به بررسی عملکرد بزهکار، رفتار وی و شرایط محیطی فردی که تبدیل به بزهکار شده است می پردازد.
جرم شناسی عمومی با شناخت بهتر بزهکار علت ارتکاب جرم را یافته و از این طریق سعی بر پیشگیری دارد.
📷جرم شناسی اختصاصی:
علومی که برای بررسی علل ارتکاب جرائم و بروز حالت خطرناک، پایه و اساس جرم شناسی را پی ریزی نموده و رشته های خاصی را در جرم شناسی به وجود آورده اند؛ جرم شناسی اختصاصی نامیده می شود.
سه علم زیست شناسی کیفری، روان شناسی کیفری و جامعه شناسی کیفری در دایره ی جرم شناسی اختصاصی قرار می گیرد.
📷زیست شناسی کیفری:
جنبه ها و اثرات توارث بر شخص بزهکار را مطالعه می نماید. این رشته در عمل تحقیقات خود را به جنبه های تشریحی، فیزیولوژی، تشخیص بیماری، بیوشیمی شخص بزهکار توسعه می دهد.
📷روانشناسی کیفری:
ترکیبی از روانشناسی و علم کیفری است بیشتر به وضعیت روحی و روانی افرادی که مرتکب جرم می شود تمرکز دارد.
در واقع این علم به تشخیص بیماری و رفتار بزهکارانه و بررسی واکنش های بزهکار می پردازد تا به کشف واقعیت جنایی و علت جرم نائل آید.
📷جامعه شناسی کیفری:
با جرم شناسی رابطه تنگاتنگی دارد.
جامعه شناسی کیفری در واقع با کمک مطالعات محیطی و فرهنگی یا بعضا اقلیمی می تواند در علت یابی جرایم بسیار مفید شود.
جرم شناسی کیفری، ضمن بهره گیری کامل از جامعه شناسی کیفری، به مطالعه کامل پدیده جرم، علل محیطی، آمار های کیفری و تمام مسائل مربوط به بزه و بزهکار از جنبه های مختلف جرم شناسی می پردازد.
- جرم شناسی کاربردی
📷جرم شناسی بالینی:
جرم شناسی بالینی به نوعی با بررسی میزان خطرناک بودن مجرمان و شرایط روانی آن ها به دنبال را های درمان می باشد و همچنین بیشتر جنبه علمی نیز دارد.
شیوه برخورد جرم شناسی بالینی با شخص بزهکار مانند شیوه برخورد کلینیک و درمانگاه با شخص بیمار عنوان شده است.
به این معنا که وقتی شخص مرتکب به جرم با حکم مرجع قضایی به تحمل کیفر محکوم می شود، جرم شناسی بالینی برای اصلاح این شخص، همان مراحل درمانگاهی و کلینیکی را پیشنهاد می کند.
در این شیوه، نخست باید شخص بزهکار پذیرش و سپس علت ارتکاب جرم تشخیص داده شود.
آنگاه راهکار کاربردی برای اصلاح و تربیت فرد بزهکار تجویز می شوند و در پایان به کنترل و ملاحظه آثار و نتایج تجویز ها و راهکار های ارایه شده در رفتار بزهکار پرداخته خواهد شد.
📷جرم شناسی پیشگیری:
یکی از مهم ترین جنبه های پیشگیری کاربردی، جرم شناسی پیشگیری می باشد. در واقع همه ی این علت یابی ها و تحقیق و بررسی ها برای پیشگیری از ارتکاب جرم و کاهش آمار بزه می باشد.
پیشگیری از جرم به دو نوع پیشگیری کنشی و واکنشی تقسیم می شود.
پیشگیری کنشی اعمالی است که پیش از ارتکاب جرم انجام می شود تا از وقوع بزه جلوگیری نماید.
جنبه هایی مانند آموزش، اطلاع رسانی یا ارائه راهکارهایی که باعث شود بستری برای ارتکاب جرم فراهم نشود؛ که نمونه ای از آن نصب دوربین های مداربسته می باشد.
پیشگیری واکنشی به مجموعه اعمالی گفته می شود که بعد از ارتکاب جرم انجام می شود تا باعث کاهش جرم یا جلوگیری از ارتکاب مجدد جرم می شود.
از یافته های این روش می توان به مجازات های جایگزین حبس یا درمان و اشتغال زایی برای مجرمین نام برد.
-ویژگی های جرم شناسی
جرم شناسی اولین خصوصیت بارزی که دارد این است که می تواند فراتر از قانون حرکت کند و محدود به قانون نباشد. بدین معنا که علاوه بر مطالعات جرم قادر است انحرافات و کج روی ها را نیز مورد بررسی قرار دهد.
در واقع جرم تنها آن رفتاریست که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است.
اما انحرافات اجتماعی یا کجروی فاصله گرفتن از معیارهای اخلاقی عرفی و آداب سنن حاکم بر جامعه ای است که دوام و استمرار و سلامت جامعه در گرو پایبندی به آن هنجارهاست.
یکی از ویژگی های جرم شناسی فراملی بودن آن است، می دانیم که حقوق جزا ابزاری است که معمولا در اختیار حاکمیت است و بوسیله آن حاکمیت است و بوسیله آن حاکمیت نظم عمومی حاکم بر جامعه و مصالح جمعی را تامین می کند، در ماده ۳ قانون مجازات اسلامی، اصل سرزمینی بودن قوانین کیفری مورد تاکید قرار گرفته است.
اما علم جرم شناسی محدود به قلمرو مرزهای جغرافیایی هیچ کشوری نیست.
📷یکی دیگر از خصوصیات مهم علم جرم شناسی این است که دارای جنبه انتقادی است:
جرم شناسان معمولا به نظام جزایی حاکم بر یک مملکت خوشبین نیستند و سعی می کنند با مطالعات میدانی در خصوص چرایی جرائم (علل پیدایش جرم) و ارائه راهکارهایی برای حل معمای جرم، وضع موجود حقوق جزا را به وضع مطلوب تغییر دهند.
در نهایت با مثالی ساده و واقعی تاثیر این علم در حقوق را نمایان می سازیم. در زندان با مجرمی روبرو شدیم که به علت سرقت های متعدد دوچرخه (11 مرتبه) دوران حبس خودرا پشت سر می گذاشت. در نگاه اول شخصی نحیف، ضعیف و معتاد به نظر می رسید. با چندکلامی صحبت مشخص شد شغل ندارد، خانواده وی را ترد کرده اند، محل زندگی مشخص ندارد و معتاد است.
نگاه حقوق کیفری خشک و مطلق نگاهی مجازات گراست. اما این نگاه هیچ یک از اهداف و فلسفه مجازات ها را محقق نمی سازد.
از مهمترین اهداف مجازات بازپروری مجرم و عدم تکرار جرم است. نه انتقام..
در این مثال میبینیم که نه تنها اهداف مجازات محقق نشده، بلکه مجرم در زندان راحت تر است و مجانی امرارمعاش می کند.بیرون از زندان نیز برای سیرکردن شکم و تهیه مواد مخدر ناچار به سرقت است. جمعیت کیفری و زندان بالا رفته و یک سیستم (ضابطین قضایی، قضات دادسرا، قضات دادگاه، کارکنان و نگهبانان زندان و...) را به زحمت می اندازد و بیت المال نیز هدر می رود. اما نگاهی جرم شناسانه به این کیس بیان گر این است که در دوران حبس به فکر بازپروری و درمان او باشیم. برای مثال شغلی برایش دست و پا کنیم، فرصت تحصیل و آموزش در زندانو بیرون زندان را برایش فراهم کنیم، اعتیاد وی را ترک داده و از لحاظ روانی وی را روان درمانی نماییم، فرهنگ و زندگی درست را به او آموزش دهیم و..