رخ بام چیست

انواع رخبام[1]:(از کتاب بازسازی و استحکام بخشی بناهای تاریخی تالیف دکتر سید ضیا حسینی و پرفسور محمود گلابچی)

در هر یک از مناطق ایران، رخبام به اشکال مختلف و با مواد و مصالح گوناگون اجراء گردیده و به نام های مختلفی از جمله مواردزیر نامیده میشود:

1- شیرسر(اصفهان)،

2- سوباته (کردستان )،

3- شرفی( یزد )،

4- شرفه (تبریز)،

5- هره (مناطق خشک )،

6- کله شیری (گیلان و مازندران)،

7- 📷و دامنه (مناطق کوهستانی و پر باران )

1- گرده ماهی

آخرین جداره نما و قسمتی از بام را به شکل گرده ماهی (به صورت منحنی) شکل می دهند تا علاوه بر کاهش فرسایش رخبام، به خروج آب نظم دهند. کاه گل بکار رفته در گرده ماهی عموما نسبت به باقی کاه گل های بکار رفته در بنا پرکاه تر است.

📷📷

2- دندانه موشی

📷نوع دیگری از رخبام با بکار بردن یک لایه آجر رگی رخبامی (آجری مستطیل شکل که پهنای آن در نما دیده می شود.) اجرا می گردد. این لایه آجر، در برخی موارد به تنهایی و به طور ساده، گاه به صورت آجرهای مهری، و در بعضی بناها نیز به همراه لایه یی از کاشی به کار رفته است. این کاشی ها معمولا به گونه ای قالب زده می شوند که در نما به شکل دندانه موشی دیده شوند.

رخبام های خانه صالح در کاشان که آجر و کاشی (معمولا آبی رنگ) با هم در آن بکار رفته است و در مواردی که آجر مهری بکار رود، حالت دندانه موشی تنها به صورت نقشی بر آجر به چشم می خورد. در اجرای تمام این حالات از ملات گچ برای نصب آجر بهره گرفته می شود.

3- شیرسر

📷رخبام های نواحی اصفهان شیرسر نامیده می شوند. شیرسر به معنای «شیرسار، گرزی که سری چون شیر دارد» می باشد. این واژه اصطلاح رایجی است که همواره توسط شادروان استاد پیرنیا استفاده می شده است.شیرسرها که با مصالح چوبی اجرا می شوند، کم ترین رابطه را با پوشش اصل بنا یا بام دارند و مستقلا در لبه بام احداث شده تا جداره بنا را از برف و باران محافظت نمایند. بهترین نمونه شیرسرها را در ارگ کریمخانی شیراز می توان مشاهده نمود که این شیرسرها تا حدود یک متر پیش آمدگی دارند.

فرم سازه ای شیرسر :

دستک های چوبی ( با تزئینات چوب بری شده ) با مقطعی به ابعاد حدود (5×5) سانتی متر به طول بیش از 50 سانتی متر به فاصله 30 سانتی متر از هم و با شیب 39 درجه روی جرز بنا کنسول می شوند. این دستک ها بر روی دو تکیه گاه اصلی قرار دارند.

📷 این تکیه گاه ها به صورت دو تیر سراسری، یکی در منتها الیه دستک و دیگری همباد جداره بنا قرار می گیرد و پس از نصب منظم دستک های چوبی در سراسر طول تیرهای یادشده، شیرسرها در پشت یا روی آن اجرا می شوند.جاسازی لازم برای نصب قاب های چوبی نقاشی شده یا ساده، منبت کاری و یا حتی قاب های حلبی به روش های بسیار متفاوتی در طرفین دستک انجام می شود.

شیرسرها در مواردی که طول کنسول شیرسر بیش از50 سانتی متر باشد، مشکلات ایستایی پیدا کرده و در صورت افزایش طول، نیاز به تمهیدات مختلفی جهت پایدارسازی می یابند. در سقف های چوب پوش، تیرهای سقف پس از عبور از روی شاه تیر ( یا کلاف سراسری چوبی) حدود یک متر به طرف بیرون بنا کنسول شده و قاب های تخته ای روی آن (در درون محل ابزار خورده) نصب می شوند. ممکن است جهت جلوگیری از کمانه کردن سر کنسول قطعه های تزئیناتی و سازه ای به تیرهای سقف نصب گردند تا کمانه کردن تیر را به حداقل برسانند.

4- شرفی

در نواحی یزد، رخبام ها شرفی نامیده می شوند که در گویش ترک زبانان تبریزی « شرفه » گفته می شود.

📷شرفی بیرون آمدگی بسیار اندکی از لبه بام دارد و به صورت فرمی در درون آجر اتفاق می افتد. شرفی ها از مواد و مصالح مقاوم در برابر رطوبت ساخته می شوند که آب باران را به طرف بام هدایت کرده، از طریق ناودان به خارج انتقال داده و از جاری شدن آب برف و باران بر روی جداره بنا جلوگیری می کند.شرفی ها دارای تزئینات بسیاری می باشند که بخش عمده ای تزئینات آجری می باشد که به صورت رگی و در بعضی موارد به صورت هره اجرا می گردد.

5- هره

« هره » به معنای گیاهی غوزه دار و کنگره دار مانند غوزه خشخاش می باشد، اما در معماری، قرار دادن خشت یا آجر را بر سطح باریک آن با حداقل نما ( یا به عبارت دیگر دارای کمترین سطح در برابر عوامل جوی) را « هره چینی » گویند.در آخرین بخش فوقانی بنا، یعنی رخبام، که بار مرده حاصل از مواد و مصالح بر روی آن وجود ندارد، آخرین رگ آجر چینی وظیفه جلوگیری از فرسایش و فرو ریختن بخش فوقانی بنا به واسطه نیروهای افقی را بر عهده دارد. رخبام آجری به صورت هره که همباد بنا ساخته می شود باران را از جداره آن دور می کند.

-عموما جهت هره چینی رخبام از آجرهای بکار رفته در ساخت بنا استفاده می شود و حتی المقدور آجرهای پخته تر را در ساخت رخبام به کار می برند.در هره چینی رخبام که بر روی انتهای جرز جداره انجام می شود، ستبرای جرز از یک تا چند ردیف آجر با رعایت ضرایب آجر متغیر است. در بعضی موارد که ستبرای جرز رگ چین شده زیاد باشد، به طور متناوب از آن کاسته سپس اقدام به احداث هره چینی می نمایند.

مقایسه تطبیقی روش های آجر چینی

به طور کلی آجرها به سه صورت در بنا بکار برده می شوند که عبارتند از:

رگی، تیغه و هره.

📷در رخبام ها بهترین روش آجر چینی روش هره می باشد و پس از آن روش رگ چین، و نامتعادل ترین روش جهت استفاده تیغه است.روش هره چین به سبب سطح زیاد ملات خور نسبت به دو روش دیگر ( رگ چین و تیغه ) دارای استحکام بیشتری است. بخش های هاشور خورده در شکل ، سطوح رویت شده آجر یا خشت را در هر روش نشان می دهد.

📷📷6- کله شیری[2]

رخبام در منطقه گیلان و مازندران «کله شیری» نامیده می شود و به روش اجرای آن اصطلاحا « سربندی » گویند.

کله شیری ها با بیرون آمدگی از جداره بنا، نقش مهمی در دورکردن آب باران از بدنه ساختمان (خصوصا در نواحی پر باران خطه شمال) بر عهده دارند. کله شیری ها عملا ادامه سقف بنا و بخشی از آن محسوب می شوند. این نوع رخبام ها با ادامه بام (پوشش و سازه بام) تا حدود یک متر بعد از جداره ساخته می شوند و به تبع آن، سازه، مصالح و پوشش آنها نیز همانند سقف ساختمان می باشد.

سازه کله شیری:

کله شیری ها که خود بخشی از بنا به شمار می روند، توسط سازه سقف نگهداری می شوند ولی به دلیل بیرون زدگی آنها از جداره، به سبب کنترل نیروهای مخرب وارده حاصل از باد، از تیرهای چوبی که به صورت کنسول به بدنه بنا متصل شده استفاده می شود. این کنسول ها توسط دو تیر سراسری که به موازات جداره بنا قرار گرفته اند، نگهداری و تقویت می گردند.

📷7- دامنه :

-درمناطق پرباران از نوع دیگری رخبام به نام « دامنه » نیز استفاده می گردد.

-دامنه ها نیز همانند کله شیری ها عملا ادامه سقف بنا محسوب شده اما تمامی عمق ایوان را پوشش می دهند و شیب آنها از کله شیری ها بیشتر است.

به تبع فرم این رخبام که ادامه سقف شیبدار می باشد، سازه، مصالح و پوشش آن نیز مشابه سقف است.

-طول دامنه ها بسته به عمق ایوان و میزان شیب سقف متغیر می باشد و گاه (با شیب) تا کف ایوان ادامه می یابد.دفع آب در این رخبام ها مستقل از ناودان بوده و شیب سقف است که آب باران را به خارج بنا هدایت می نماید.

[1] مرزبان، پرویز و معروف، حبیب، فرهنگ مصور هنرهای تجسمی (معماری، پیکره سازی، نقاشی)، ویرایش سوم، تهران: سروش ۱۳۷۷ خورشیدی.

[2] معماری و شهر سازی سنتی در کشورهای اسلامیتالیف و ترجمه مهندس هانیه اخوت، مهندس نینا الماس فر، دکتر محمد رضا بمانیان