روش های ارزیابی آسیب پذیری بناهای تاریخی

روش های ارزیابی آسیب پذیری بناهای تاریخی (از کتاب بازسازی و استحکام بخشی بناهای تاریخی تالیف دکتر سید ضیا حسینی و پرفسور محمود گلابچی)

📷وجود شهرهای با قدمت زیاد و مشکلات مربوط به شهرسازی و گسترش بافت های فرسوده شهری باعث شده است تا خطر زمین لرزه و تخریب های ناشی از آن بسیاری از شهرها را تهدید کند. اما آنچه اهمیت این تهدید را در مورد بافت های تاریخی دو چندان می کند, از یک سو ارزش این بافت ها به عنوان سرمایه ای ملی و از سویی دیگر مشکلات و نارسایی هایی است که به دلایل گوناگون در زمینه های کالبدی, اجتماعی و فرهنگی در این فضاها بروز کرده است.[1]به طور کلی تحلیل آسیب پذیری عبارت از پیشبینی آسیب در اثر زلزله با حداقل عدم قطعیت ممکن است. بهترین روش برای این منظور انجام تحلیل آماری بر روی نمونه های زیادی از بناها که در معرض عملکرد لرزه ای یکسانی قرار دارند، می باشد. حیاتی ترین اقدام قبل از تقویت و مرمت بناهای تاریخی، ارزیابی ایمنی لرزهای آنها جهت شناسایی ضعفهای موجود است. ایتالیا از اولین کشورهایی است که به منظور ارزیابی بناهای تاریخی دستورالعملی اختصاصی تحت عنوان دستورالعملهای ایتالیا جهت ارزیابی و کاهش خطر لرزهای[2]منتشر کرده است. این دستورالعمل شامل سه سطح ارزیابی است و همچنین برای سه دسته از بناهای مختلف کاربرد دارد. نتایج محاسبات دستی این دستورالعمل (سطح اول) در کوتاهترین زمان ممکن میتواند وضعیت کلی بنا را جهت انجام فعالیتهای مرمتی نشان دهد. در کشور ما ایران، چنین دستورالعملی درخصوص بناهای تاریخی موجود نیست[3].

برخی از روش های تحلیل آسیب پذیری دارای امکاناتی چون قابلیت کاربری در مقیاس بزرگ و زمان اندک پردازش داده ها هستند. به عنوان مثلا روش های -Risk FAMIVE، VULNUS UE وSELENA برای مطالعه بناها در یک بافت تاریخی ابداع گردیده اند.

ویژگیهای روش مناسب برای تحلیل آسیب پذیری

· خصوصیات بستر ساختمان را به حساب آورد؛

· خصوصیات هندسی و مکانیکی ساخته معماری را جمع آوری کند؛

· از حداقل قضاوت کارشناسان بهره گیرد؛

· ضوابط مکانیکی را برای شناسایی جابه جایی مورد انتظار به کار گیرد؛

· منحنی های شکنندگی را ترسیم و سناریوی خسارت را تعیین نماید؛

· بین سناریوی خسارت به دست آمده از روش تحلیل آسیب پذیری انتخابی و سناریوی خسارت ساخته معماری مشاهده شده در محل مقایسه ترتیب دهد؛

· در مقیاس منطق های می بایست بین عدم قطعیت ها و به حداقل رساندن قضاوت کارشناسان، تعادل برقرار کند؛

· مراحل محاسبات شناسایی آسیب پذیری لرزه ای را در زمان کوتاه به سرانجام برساند؛

· به میزان ضریب اطمینان نزدیک به ۸/۰ برسد

ویژ گی های روش های مختلف تحلیل آسیب پذیری لرزه ای در جدول زیر نشان داده شده است

📷

در بین 19 روش بالا، روش های FAMIVE وSELENA قابلیت بیشتری دارند. اما از آنجا که رویکرد غالب در روش SELENA ، مهندسی و فنی می باشد، به نظر می رسد FAMIVE تنها روشی باشد که واقعا به تمامی نیازهای روش بهینه ارزیابی آسیب پذیری در مقیاس منطق های پاسخگو است.

📷این روش پیمایش سیستماتیک را از طریق یک فرم که به پژوهشگران در جمع آوری اطلاعات کیفی برای تعداد زیادی از ساختمان ها کمک می کند، هدایت می نماید. آسیب پذیری های لرزه ای را در مقیاس منطق های از طریق تعیین مکانیزم های محتمل شکست شناسایی می کند و بین عدم قطعیت های متعلق به روش های کیفی یا روش های تجربی و عدم قطعیت های متعلق به روش های کمی یا تحلیلی تعادل برقرار می نماید. FAMIVE ، بار تخریب، شاخص خسارت و شاخص آسیب پذیری بنا را به صورت کمی و آسیب پذیری نهایی بنا را به صورت کیفی تعیین می کند.

📷 FAMIVE در سطح جهان از اعتبار زیادی برخوردار است و از روش در تحلیل بافت تاریخی آسیب پذیری در لاجزایر، مرکز تاریخی رودز لا آ کویلا ایتالیا و همچنین به منظور ارزیابی لرزه ای ساختمان های در سال 2003، استانبول ترکیه در سال 2004 در آمبریا منطقه نوکرا نپلا و بناهای تاریخی اربیل عراق، بهره گرفته شده است.همچنین به طور نمونه شهر فعلی یزد با توجه به تراکم بافت جمعیتی و قدیمی بودن ساختمان از خطرات زیادی برخورداراست. شاخصهای کالبدی شامل عرض کم معابر، قدمت ابنیه، وجود مخروبه ها، کیفیت ابنیه، ترا کم ساختمانی، مساحت قطعات تفکیکی، نو ع مصالح، تعداد طبقات با مقدار 0/22 بیشترین نقش را در آسیبپذیری بافت در هنگام وقو ع زلزله دارد. برابر بررسیهای صورت گرفته ضعفها و تهدیدات با ضرایب 9/41 و 8/36 بیشترین مقدار و نقاط قوت و فرصتها با ضرایب 7/13 و 6/54 کمترین مقدار را در آسیبپذیری بافت تاریخی شهر یزد به خود اختصاص داده اند. این بدان معنا است که با روند برنامهریزیهای فعلی، تاکید بیشتر باید بر روی مقاومسازی ابنیهی موجود، ایجاد دسترسیهای مناسب برای خدماترسانی به موقع در شرایط بحرانی، اختصاص قسمتهایی از بافت تاریخی به فضاهای باز برای اسکان و تخلیهی اضطراری در شرایط بحرانی صورت گیرد[4].

انواع آسیب پذیری لرزه ای

آسیب پذیری اصطلاحی است جهت نشان دادن میزان و وسعت آسیب و خساراتی که در اثر سوانح طبیعی به جوامع در ابعاد مختلف(اجتماعی، کالبدی-فیزیکی و غیره) وارد آمده است. بنابراین میزان حساسیت محیط در مقابل سوانح، آسیب پذیری آنرا مشخص می کند. در بین سوانح طبیعی زلزله می تواند دامنه وسیعی از خسارات را به خصوص برای مناطق کویری داشته باشد.[5] ارزیابی آسیب پذیری بناهای معمولا در سه مقیاس می توان نشان داد:

آسیب پذیری کلی

اشاره به ضعف هایی دارد که در قسمت های مختلف بنا وجود دارند به عنوان نمونه، بیش از یک نما همراه با سقف ها و کف ها می شود بنابراین خسارت محتمل بیشترین سطح بنا را در بر خواهد گرفت.

آسیب پذیری شایع

معمولا به اسیب های حاصل از رطوبت و دیگر عوامل جوی و طبیعی اطلاق می گردد.

آسیب پذیری موضعی

به آسیب پذیرترین جز سازه ای بنا آسیب پذیری موضعی اشاره دارد که در آن خسارت بخش محدودی از بنا را تحت تاثیر خود قرار می دهد. این مقیاس بر ضعف موضعی بخشی از بنا که بار تخریب آن کمتر از بخش های دیگر است، تاکید می کند.

[1] فلاح علی آبادی سعید ، گیوه چی، سعید ، اسکندری محمد ، سرسنگی علیرضا ، ارزیابی آسیب پذیری بافت تاریخی شهرها در برابر زلزله با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP) و سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) مطالعه محله فهادان یزد نشریه: مدیریت بحران سال:1392 ، دوره:2 ، شماره:3 صفحات :5-12

[2] DPCM

[3] غلامی، سمیه، اخوندی، فرهاد، ارزیابی ایمنی لرزهای خانه های تاریخی شهر تبریز مطابق دستورالعملهای DPCM ایتالیا، مورد مطالعاتی: خانه علی مسیو ، مجله معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 44 ، 1402

[4]امجد، محمد، و سلطانی، ایرج. راهبردهایی به منظور کاهش آسیب پذیری بافت های تاریخی در برابر زلزله مطالعه ی موردی: بافت تاریخی شهر یزد. مدیریت بحران، 1398

[5] ملکی، سعید، مودت، الیاس، ارزیابی طیف آسیب پذیری لرزه ای در شهرها بر اساس سناریوهای شدت مختلف با استفاده از مدل هایµd ، TOPSIS و GIS (نمونه موردی شهر یزد) مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 1 خرداد 1392