عین القضات؛ فرزند سربلند الوند

عبدالله بن ابوبکر محمد مشهور به عین القضات(حدود492-525ه .ق) که نیاکانش اهل میانه بودند؛ اما خود در همدان زاده شد و پرورش یافت. چنان که در پایان نیز خواهیم دید، به زادگاهش عشق می ورزید و به یادش کلمات بسیار بر کاغذ آورد.

عین القضات برای رسیدن به نور الانوار معرفت، در راه تصوف گام می گذارد و در این راه از تالیفات محمد غزالی و تعلیمات احمد غزالی تاثیر فراوان می پذیرد. قلم و زبان بی پروایی داشته و از گفتن حقیقت، هراسی به دل راه نمی داده؛ به همین سبب در آثارش بارها به «این را می نویسم؛ هرچه بادا باد...» بر می خوریم.

فقیهان ظاهربین روزگارش که از تیرهای انتقاد و تیغ های اعتراض عارف همدانی در امان نبودند، جملات عمیق و بحث برانگیز آثارش را گرد آوردند و اتهاماتی علیه وی مطرح کردند؛ اتهامات عقیدتی، فلسفی و کلامی و اینکه او دعوی پیامبری دارد! بنابراین با اقدام ابوالقاسم درگزینی، وزیر صاحب نفوذ سلجوقیان، استشهادی مبنی بر تکفیر و ارتداد قاضی همدان با فتوای فقهای وقت تهیه شد. پس او را دستگیر کردند و پس از مدتی به زندان بغداد فرستادند. مجددا به همدان آوردندش و به دار آویخته شد.

برای پی بردن به ریشه دشمنی و کینه توزی با عین القضات، می توانیم از میان آثارش به «نامه ها»ی او بپردازیم. وی در نامه های خود از چنین مفاهیم و مضامینی سخن می گوید: نفی تعصب مذهبی؛ تفاوت میان قرآن خوانان و قرآن دانان؛ نگاه متفاوت به ابلیس؛ اخلاص در ایمان؛ نفی ظاهر عبادات و توجه به درون پاک؛ نماز قیام و قعود نیست؛ مقصود از ذکر نه لقلقه زبان بود و ... .

حالا بخش های مهمی از نامه بیست و هشتم را بررسی می کنیم که به وضوح مسیر شهادت این آزادمرد حقیقتجوی را ترسیم می کند. او در این نامه، میان عالم و عالم نمایان فرق می گذارد و بر کسانی که نام «عالم» بر خود نهاده اند، سخت می تازد؛ همان کسانی که فقط بر محفوظات خود می افزایند؛ اما هیچ معرفت و گشایشی در درونشان احساس نمی کنند. از ابوجهل و ابولهب مثال می آورد که آیات قرآن را می شنیدند و می خواندند و می دیدند؛ اما قرآن در وصف کسانی همانند آنان می گوید: صم بکم عمی. اکنون ادامه نامه که فریادهای تزویرستیزانه اش شنیدنی است:

«دین محمد را یک یک تحریف می کنند... می گویند: العلماء ورثه الانبیاء. پندارند عالم آن است که چیزی خواند یا نویسد و هرکه چیزی نداند خواندن و نوشتن، نه عالم است؛ و این غلطی عظیم است و دین محمد دیگر است و ایمان ابوبکر و عمر دیگر و خواندن و نوشتن، خود، صفتی دیگر است. کتاب(=ج کاتب) و حفاظ(=ج حافظ، حافظان قرآن) و روات(=ج راوی، روایان حدیث) و نقله(=ج ناقل) و ثقات(=ج ثقه، معتمد) دیگرند و علماء و مومنان و اهل یقین و ارباب سلوک و اصحاب قلوب دیگر.

اکنون علما را به طیلسان(=جامه قاضیان و خطیبان) و آستین فراخ شناسند... در سلف صالح(=گذشتگان شایسته و پرهیزگار، منظور اصحاب رسول الله) در اخلاق و اوصاف مرد نگاه کردندی؛ هرکه از دنیا دورتر بودی، او را عالم تر نهادندی... هرکه طلب دنیاش کم تر بودی و قانع تر بودی و قیام اللیل(=شب زنده داری) و صیام النهار(=روزه داری) او بیش بودی، او را به صلاح نزدیک تر دانستندی.

اکنون دینی دیگر است در روزگار ما. فاسقان کمال الدین، عمادالدین، تاج الدین، ظهیر الدین و جمال الدین باشند؛ پس دین شیاطین است و چون دین، دین شیاطین بود، علما قومی باشند که راه شیاطین دارند و راه خدای تعالی زنند.

در روزگار گذشته، خلفای اسلام، علمای دین را طلب کردندی و ایشان می گریختند. اکنون از بهر صد دینار ادرار(=مستمری) و پنجاه دینار حرام، شب و روز با پادشاهان فاسق نشینند. ده بار به سلام ایشان روند و هر ده بار باشد که مست و جنب خفته باشند. پس اگر یک بار، بار(=اجازه ورود) یابند، از شادی، بیم بود که هلاک شوند. و اگر تمکین یابند که بوسی بر دست فاسقی دهند، آن را به تبجح(=شادمانی) بازگویند و شرم ندارند...» (نامه های عین القضات همدانی، ج1: 238تا245).

کسی که بانگ حقیقت خواهی و روشنگری را چنین دلیرانه سر می دهد و با منافع شمار زیادی از اصحاب قدرت و ثروت می ستیزد، چه سرانجامی خواهد داشت جز حبس و مرگ؟! اما عین القضات در درستی راهی که در آن گام برداشته، لحظه ای تردید نمی کند و می داند که اگرچه خود از بین می رود، اما سرانجام نور بر تاریکی چیره خواهد شد. درنحوه قتل او نوشته اند:

«عین القضات همدانی را که علامه ی علمای وقت بود، به سبب تهمتی که در باب عقیدت، علمای روزگار بر وی بستند، بر در مدرسه ای که آن جا تدریس می کرد، بیاویختند» (همان، ج3: 118).

این فرزند سربلند الوند که کشته ی آگاهی و حقیقت خواهی است تا لحظه پایان زندگی که در اوج جوانی و در حدود 33سالگی است، از مبارزه با جهل و مقابله با جاهلان، دست برنمی دارد. عماد کاتب اصفهانی در قرن ششم، مرگ او را مسیح وارانه توصیف می کند و می نویسد:

«... به او تهمت زدند. وزیری پست خو، وی را دست بسته به بغداد فرستاد تا راهی برای هدر خونش بیابد و چون نتوانست، وی را به همدان بازگردانید و با کمک یارانش، با عین القضات آن کردند که جهودان با عیسی کردند و به شب چهارشنبه ششم جمادی دوم 525 به دارش کشیدند. چون عین القضات به پای چوبه دار رسید، آن را در آغوش گرفته، این آیت قرآنی برخواند: سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون: ستمکاران خواهند دانست که به چه سرنوشت دچار خواهند شد!» (همان: 118).

زادگاه عین القضات، سرزمین «همدان» در رساله «شکوی الغریب(=دفاعیات)» او جلوه و جلالی خاص پیدا می کند. وی این رساله را به زبان عربی در زندان بغداد و در پاسخ به اتهاماتش نوشته است. عارف مقتول، در صفحات آغازین نوشته اش، همدان را به یاد می آورد و با حزنی جانسوز، جدایی غریبانه اش از آن دیار را توصیف می کند:

«... نه دوستی که پاره ای از غم هایش را با وی در میان نهد و از آن چه رنجش می دهد، در پناه او آرامش جوید و نه برادری که از گردش بد روزگار، پیش او شکایت برد و در حل مشکلات خود، از وی کمک بخواهد... و هرگاه نرگس صحرایی «الوند» و گیاهان عطرآگینش و همدان را به یاد می آورد که زنان و دایگان پرده نشین در آن جا شیرش داده اند، اشکش فرومی چکد و جگر و دنده هایش می شکافد. با شادی، روی بدان سو کرده و آرزومندانه چنین می خواند:

الا لیت شعری، هل تری العین مره

ذری قلتی اروند من همذان

بلاد بها نیطت علی تمائمی

و ارضعت من عفاتها بلبان:

ای کاش می دانستم که چشمانم بار دیگر دو قله شکوهمند الوند همدان را خواهد دید؟!

شهری که در آن، طلسم و بازوبند بر بازویم بسته شد و از باقیمانده ی شیر آن، نوشانده شدم» (دفاعیات: 28).

و چند صفحه بعد، جوان حکیم و محبوس، باز هم به یاد زادگاه خویش می افتد:

«گویی من با آن کاروان عراقی هستم که راهی همدان اند و بار و بنه ی خود را در دشت «ماوشان» فرود می آورند؛ در حالی که زمین های پست و بلند آن، سبز شده و بهار، چنان پوششی از برد یمانی بر تن آن جا کرده که شهرهای دیگر به آن حسد می برند. شکوفه هایش مشک آسا بوی خوش می پراکند و آب زلال در جوی های آن روان است. در باغ های خرم و دلکش آن جا فرود آمده و زیر سایه درختان پر برگش آرمیده اند. همنوا با نغمه کبوتران و چهچهه بلبلان، انشاد این بیت را تکرار می کنند:

حیاک یا همذان الغیث من بلد

سقاک یا ماوشان القطر من واد:

ای همدان! باران، از میان شهرها تو را زنده دارد و ای اقلیم ماوشان! از میان دشت ها، تو را سیراب گرداند» (همان: 31).

«ماوشان» که در شعر و نثر به آن اشاره شده «نزهتگاه مشهور همدان، دره امامزاده کوه کنونی» (ماتیکان عین القضات همدانی: 187) است.

عبدالله مشهور به عین القضات، فخر فرهنگ و تاریخ همدان است. در زندگی کوتاه اما پربار خویش، همواره به صراحت و صداقت قلم زده و دمی از جدال با جهل و نفاق نیاسوده است. همچنان می توان از او گفت و نوشت و در راه شناختن و شناساندنش قدم برداشت. او جاودانه است؛ چون آزاده زیست و به آزادگی جان سپرد. به قول استاد یدالله بهزاد کرمانشاهی:

هم از «آزادگان» است ار بماند در جهان نامی

من و ما طعمه ی خاکیم و از خاطر فراموشان

منابع

- عین القضات همدانی. (1362). نامه ها، ج1و2، علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران، منوچهری، چاپ دوم.

- ___________ . (1377). نامه ها، ج3، علینقی منزوی، تهران، اساطیر، چاپ اول.

-___________ . (1360). دفاعیات، ترجمه رساله شکوی الغریب، ترجمه و تحشیه قاسم انصاری، تهران، منوچهری، چاپ اول.

- اذکایی، پرویز. (1381). ماتیکان عین القضات همدانی (هفت گفتار در عرفان پژوهی)، همدان، مادستان، چاپ اول.