مبانی امنیت ملی - مراجع امنیت در جمهوری اسلامی ایران

مراجع امنیت در جمهوری اسلامی ایران

جایگاه امنیت در جمهوری اسلامی ایران:

یکی از مهم ترین ارزش های بنیادین و نعمت الهی است.

زمینه ساز و بستر آفرین برای همه موفقیت ها است.

هم ترین وظیفه حکومت و نظام سیاسی است و همچنین حق مردم است.

امنیت با ارزش هایی چون عدالت، آزادی، فضائل اخلاقی و پیشرفت همه جانبه در یک مجموعه لازم و ملزوم اند.

ارزش های اساسی که درحوزه امنیتجمهوری اسلامی ایران قابل توجه می باشد:

- اسلامی و شیعه بودن نظام.
- نقش و حضور موثر ولایت فقیه. (اصل 110)
- حفظ کرامت، حقوق و آزادی های انسانی.
- جمهوریت (اتکاء به آرای عمومی).
- حفظ استقلال و تمامیت ارضی و وحدت و همبستگی ملی.
- رفع تبعیض و تلاش برای تحقق عدالت در تمام شئون.
- مبارزه با ظلم و حمایت از مظلومین و مستضعفان.
- حفظ بنیان خانواده.
- حفظ محیط زیست.

ویژگی های امنیت در جمهوری اسلامی ایران:

1- عقیدتی و فرهنگی است.

2-بسط محور و پایدار است نه تهدید محور.

3- جامع الابعاد است.

اهداف امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران:
1- برقراری عدالت اجتماعی
2- ارتقاء انسجام اسلامی
3- برخورداری از قدرت بازدارندگی
4- حفظ هویت ملی- اسلامی
5- حفظ تمامیت ارضی و سرمایه های ملی و زیرساخت ها

امنیت اساسی ترین نیاز جامعه انسانی و مهم ترین کارویژه دولت ها به شمار می آید و یکی از ضرورت هایی بود که افراد انسانی را در قالب یک واحد سیاسی به نام دولت گرد هم آورد؛ اما با تشکیل دولت های ملی و تجمیع و متمرکز شدن قدرت های پراکنده، که به بیان هابز برای خروج افراد از وضع طبیعی بود، عمده تلاش ها درجهت ایمن سازی و مصون سازی دولت ها سوق پیدا کرد.به رغم محوریت امنیت در کنش های واحدهای سیاسی و نظام بین الملل، اجماع نظری درباره مفهوم امنیت وجود ندارد و شاید بتوان گفت یکی از چالش برانگیزترین و مناقشه آمیزترین مفاهیمی است که در روند تکاملی دانش روابط بین الملل و مطالعات امنیتی، تعاریف و ابعاد نوینی از آن برجسته شده است.یکی از پرسش های کلیدی در بررسی امنیت، مرجع امنیت است که در پاسخ به سوال، امنیت برای چه کسی یا برای چه چیزی؟ شکل میگیرد. ضرورت طرح مرجع امنیت برای آن است که در غیاب آن نه مساله های امنیتی(تهدیدها) می تواند مطرح باشد و نه اهداف و غایات امنیتی موضوعیت پیدا می کند.مرجع امنیت مانند مفهوم امنیت، محل اختلاف و مناقشه است و امنیت پژوهان براساس فلسفه آگاهی، به ویژه مسائل مرتبط با هستی شناسی و معرفت شناسی، مرجع یا مراجع خاصی را انتخاب کرده اند. در نتیجه، مرجع امنیت در مکاتب و رویکردهای نظری در حوزه مطالعات امنیتی پیرامون مفاهیمی هم چون فرد، رژیم، جامعه، دولت و جامعه جهانی میچرخد. ساختار محیطی و به ویژه عناصر فرهنگی و نهادی در هر کشوری، الزاماتی را برای مکتب امنیتی دارد و مکتب امنیتی در محیط های متفاوت دولتها معانی مختلفی پیدا می کند. جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و برخوردار از ساختار محیطی(به ویژه عناصر نهادی و فرهنگی) متمایزی با سایر واحدهای عضو نظام بین الملل است. این تفاوت ایجاب میکند که جمهوری اسلامی ایران مکتب امنیتی مبتنی بر اقتضائات و نظام ارزشی و هنجاری خود داشته باشد و برمبنای آن، چیستی امنیت، مرجع امنیت، مساله های امنیتی و راهبردهای امنیتی معین شود.

مرجع امنیت، ادبیاتی بسیار غنی در حوزه نظریه پردازی دارد؛ مانند: «دولت محوری» مرجع امنیت در رویکرد واقع گرایان (مورگنتا،1384؛ والتز، 1393)، «فرد» به عنوان مرجع امنیت در لیبرالیسم، تاکید نظریه پردازان انتقادی مانند کن بوث بر مفهوم رهایی و قرار دادن «انسان» به عنوان مرجع امنیت (Smith, 2006)، تاکید مکتب کپنهاگ بر «دولت و جامعه» (بوزان، ویور و دوویلد، 1386) و «رژیم سیاسی» در مطالعات امنیتی جهان سوم (آذر و این مون،1383).

در ادبیات فارسی، آثاری نیز وجود دارد که تلاش کرده اند مرجع امنیت در جمهوری اسلامی ایران را از منظرهای متفاوت بررسی کنند. پورسعید در مقاله ای با نام «مرجع امنیت در کنش گفتاری امام خمینی(ره)» با تمرکز بر چارچوب نظری بوزان، معتقد است که در کنش گفتاری امام، مرجع امنیت عبارت است: «دولت اسلامی» که از سه عنصر «اسلام مکتبی» به عنوان ایده دولت اسلامی، «ولایت فقیه» به مثابه نمود نهادی دولت اسلامی و «مردم» به مثابه پایگاه اجتماعی یا عینی دولت اسلامی تشکیل شده است و این سه در روابط متقابل با یکدیگر قرار دارند .«شناسایی مرجع امنیت در رویکرد امنیت ملی امام خمینی(ره)»، عنوان پژوهش دیگری است که استدلال میکند در رویکرد امنیت ملی امام خمینی(ره)، مرجع امنیت، جامعه محور است؛ زیرا به نظر امام(ره)، بدون رضایت مندی مردم و پشتیبانی آنان از حکومت و دولت، ارکان امنیت ملی ناپایدارند (کریمی مله، 1384).

بهتاش در پایان نامه خود با نام «مرجع امنیت در جمهوری اسلامی ایران براساس دیدگاه امام خمینی و مقام معظم رهبری»، با طرح این فرضیه که دین و ارزش های دینی، نقش اساسی را در تعیین مرجع امنیت در جمهوری اسلامی ایران ایفا میکنند، میگیرد که در دیدگاه امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری، «اسلام» مرجع امنیت فرهنگی، حکومت اسلامی و در مرتبه ای بالاتر «ولایت فقیه» مرجع امنیت سیاسی و «مردم»، مرجع امنیت اجتماعی هستند.

مقوله امنیت، متاثر از رابطه ای دوسویه و دوسطحی است: در یک سطح، دولت ها از محیط داخلی در تعریف امنیت اثر می پذیرند و در عین حال، بر آن تاثیر می گذارندو در سطحی دیگر، خود دولتها محیط داخلی نظام بین المللی اند و در حالت تاثیر و تاثر با آن قرار دارند. نتیجه عملی این نگرش، آن است که دولتها بدون ارجاع به جامعه های داخلی خود در عصر جهانی شدن و گسترش مردم سالاری، نمی توانند تعریف خودمحورانه و ثابتی از امنیت ملی داشته باشند. روابط بین دولت و محیط آنها یعنی محیط فرهنگی و نهادی، از نوع دوسویه است. این دو هم شامل تاثیر محیط فرهنگی در شکل و نوع سیاست های امنیتی دولت است و هم تاثیر دولت بر بازتولید، بازسازی فرهنگی و حتی شکل دهی به عناصر فرهنگی گیرد.تعریف امنیت، مرجع امنیتی، مساله های امنیتی و سیاستگذاری امنیتی عملی است که در محیط اجتماعی هر جامعه با هویت خاص انجام میگیرد. از این نظر، توجه به شرایط و مقتضیات و به ویژه مبانی اسلامی جمهوری اسلامی ایران ضروری است.
انقلاب اسلامی با تکیه بر ارزش ها و اعتقادات اسلامی با هدف استقرار و سیطره قوانین و موازین الهی در کلیه شئونات حیات فردی و اجتماعی مردم ایران رخ داد. در گفتمان جمهوری اسلامی ایران اسلام دال برتر به شمار می رود که با توجه به آن، نظامی توحیدمحور است که مرکز ثقل و پایه اصلی ارزش ها و آرمان های این نظام، «اسلام» به معنای مکتب است. مکتب در این تلقی نوعی صورتبندی بینشی است که پشتوانه نظری و ایدئولوژیک تاسیس حکومت و تامین و شیوه توزیع قدرت، ثروت و حیثیت را در جامعه تعیین می کند.

از این منظر، اسلام به عنوان کانون محوری در ساختار قدرت قرار دارد و جمهوری اسلامی ایران با معرفی الگوی حکومت دینی در جهان اسلام، ظرفیت های بالای آن را در عرصه سیاست به نمایش گذاشته است. بنابراین، می توان مولفه های هویت بخش جمهوری اسلامی ایران را در سه بخش قرار داد: ۱- تاریخ باستان ایران، ۲- فرهنگ ایرانی اسلامی و ۳- ارزش ها و ایدئولوژی های اسلامی انقلابی

شناخت مرجع امنیت مستلزم توجه به نظام هنجاری و ارزشی است که نه تنها هویت جمهوری اسلامی ایران را تعیین می کند، بلکه به منافع ملی و سیاستگذاری های امنیتی نیز شکل می دهد. قانون اساسی را می توان تبلور هویت خاص و ایدئولوژی سیاسی دانست. با توجه به بافت و زمینه جمهوری اسلامی ایران که در قانون اساسی و بیانات حضرت امام خمینی(ره)و مقام معظم رهبری تبلور یافته است، سه کانون محوری زیر را می توان مرجع امنیت در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی دانست.

qجامعه (مردم)

حفظ و تداوم هویت اجتماعی و فرهنگی جامعه، در شرایط متغیر و متحول اجتماعی، پیش شرط ضروری و خدشه ناپذیر بقای نظام است. تحمل و مدارای اجتماعی، انسجام و وفاق اجتماعیو در نهایت نظم اجتماعی پویا در صورتی میسر است که روابطی گرم و کارا در بین اعضای جامعه وجود داشته باشد. امنیت جامعه به معنای برقراری و حفظ شرایطی است که در آن نیل به اهداف و مطلوب های اجتماعی، بدون هر نوع تهدید و هراس باشد. دو جزء مهم امنیت کهدر آیه 4 سوره قریش «الذی اطعمهم من جوع وآمنهم من خوف» هم بر آن تکیه شده است «رهایی از خوف و ترس» است. امنیت جامعه محصول تعامل ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی خواهد بود.

qاسلام مکتبی

ایده جمهوری اسلامی ایران، یعنی اسلام به مثابه مکتب، تهدیدهایی را متوجه این نظام کرده است؛ زیرا اگر این ویژگی از جمهوری اسلامی گرفته شود، تفاوتی با سایر نظام های سیاسی دنیا نخواهد داشت. بنابراین، مفهوم امنیت در جمهوری اسلامی ویژگی عقیدتی دارد، زیرا در پی استقرار و گسترش اسلام به مثابه مکتب است و هرگونه مانع در برابر این گسترش و تهدید استقرار آن، معضلی امنیتی به شمار می آید. بنابراین، امنیت دارای ویژگی فرهنگی است، به همین دلیل، سبک زندگی مذهبی در جامعه ایرانی، جمهوری اسلامی را مستقر کرده است و به طور مسلم، تداوم امنیت و گسترش آن در گرو همین ویژگی و حفظ فرهنگ عمومی است.

qنظام اسلامی (ولایت فقیه)

حفظ نظام اسلامی، از اهم واجبات دینی و یکی از اساسی ترین موضوعات فقه سیاسی است و اگر زمانی به دلیل موضوعی، میان حفظ نظام اسلامی و حفظ برخی احکام اسلامی نیازمند انتخاب یکی باشیم، به طور مسلم، حفظ نظام اسلامی مقدم است.

از دیدگاه حضرت امام (ره) حفظ نظام واجب و متوقف بر تشکیل حکومت است. ایشان در کتاب ولایت فقیه می فرمایند: «بدیهی است ضرورت اجرای احکام که تشکیل حکومت رسول اکرم(ص) را الزام آورده، منحصر و محدود به زمان آن حضرت نیست و پس از رحلت رسول اکرم(ص) نیز ادامه دارد ... این حرف که قوانین اسلام تعطیل پذیر یا منحصر و محدود به زمان یا مکان است، برخلاف ضروریات اعتقادی اسلام است. بنابراین، چون اجرای احکام پس از رسول اکرم(ص) و تا ابد ضرورت دارد، تشکیل حکومت و برقراری دستگاه اجرا و اداره نیز ضرورت می یابد.

جمعبندی:

جامعه: که پایگاه اجتماعی نظام اسلامی محسوب میشود. امنیت جامعه ناظر حفظ و تداوم هویتیک جامعه است. ویژگی مهم هویت در جمهوری اسلامی آن است که اسلام در تمام شئون معرفتی و رفتاری آن نفوذ دارد و در مرکز هویت آن قرار گرفته است. بدون شک، جمهوری اسلامی ایران به عنوان حکومت دینی بیش از دیگران به جنبه های ارزشی هویتی خود توجه دارد. امام خمینی(ره) از منظر توحیدی به تعریف و بازتعریف مفاهیم و الگوهای روابط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی وانسانی پرداخته و معتقدند: «انقلاب اسلامی برمبنای اصل توحید استوار است که محتوای این اصل در همه شئون جامعه سایه می افکند. در اسلام تنها معبود انسان و بلکه کل جهان، خداست که همه انسان ها باید برای او، یعنی برای رضای او عمل کنند» (صحیفه امام، ج 5 :378).

نظام اسلامی: حفظ نظام سیاسی برآمده از حکم و نظر شریعت اسلامی، که ابزاری برای اجرای عدالت و دیگر احکام شرعی است، امری ضروری به شمار می آید. اهمیت این ضرورت تا آنجاست که در تزاحم با دیگر با مراجع امنیت اولویت با آن است؛ زیرا در نبود یک نظام سیاسی برآمده از اسلام که در یک محدوده جغرافیایی نیز مستقر است،حفظ اسلام و هویت اسلامی جامعه امکان پذیر نخواهد بود.

اسلام مکتبی مبنای وجودی و ایده نظام اسلامی است. تلقی مکتب از اسلام به عنوان مکتبی که اندیشه جمهوری اسلامی ایران منشعب از آن است، اسلامی فراگفتمانی و فرانهادی است، مانند هوایی که جامعه در چارچوب آن نفس میکشد. به بیان دیگر، در همه حوزه ها و روابط اجتماعی - عقیدتی حضور دارد و دینی اجتماعی به شمار می آید. ولی در عین حال، صرفا چارچوبی برای اداره زندگی نیست، بلکه برنامه ای هدفمند برای تحول و به حرکت درآوردن جامعه به سوی مقصد عالی جهان شمول است و آنچه در آن اصالت دارد، مرزهای اعتقادی است، نه جغرافیایی.

منابع:

۱- مرجع امنیت در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران - مرتضی نورمحمدی (۱۳۹۴)

۲- مرجع امنیت در کنش گفتاری امام خمینی(ره)- فرزاد پورسعید (۱۳۸۹)

۳- مرجع امنیت در اندیشه سیاسی و امنیتی رهبر معظم انقلاب - باقری چوکامی، سیامک (۱۳۹۸)

۴- شناسایی مرجع امنیت در رویکرد امنیت ملی امام خمینی(ره) – علی کریمی مله (۱۳۸۵)

۵- مرجع امنیت بین الملل از دیدگاه اسلام - محمد ستوده, محمد صمدپورآذرشربیانی (۱۳۹۹)

۶- سایت های اینترنتی