عناصر اساسی عمل از منظر قرآن کریم

عناصر اساسی عمل از منظر قرآن کریم 

دوستی خواستنی هایی برای مردم آراسته شده است. (آل عمران :14)

1- عنصر غرایز و کشش های نهادی: قرآن به انگیزه هایی که در نهاد انسان ریشه دارند،اشاره کرده است.این انگیزه های قدرتمند نقشی زیربنایی در شکل گیری اعمال انسان دارند. این انگیزه ها شامل غرایز زیستی و کشش های معنوی است. این گونه غرایز و کشش های درونی، غایت مشخصی دارند. و فرد را به سوی انجام فعالیت ها یا اعمال مشخصی می کشانند. برای مثال،غریزه گرسنگی، فرد را به سوی خوردن غذا می کشاند، چنان که کشش برای خواب و استراحت، وی را به خواب می برد. این غریزه ها و کشش ها کم و بیش ناخودآگاهند و فرد در معرض آنها قرار دارد و با آنها به فعالیت برانگیخته می شود. در خصوص غرایز زیستی و انگیزه های غریزی در آیات قرآن به مفهوم "زینت یافتگی" از آنها تعبیر شده است. البته این مفهوم در دامنه های مختلفی به کار رفته است که یکی از آنها در مورد غرایز زیستی است. زینت یافتگی به معنای آن است که برخی از امور برای انسان، به نحوی آراستگی یافته اند که وی را برای فعالیت و عمل بر می انگیزند.به استناد آیه قرآن :«دوستی خواستنیها "ی گوناگون" از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسبهای نشاندار و دامها و کشتزارها برای مردم آراسته شده است. 

البته برخی از مواردی که در این آیه مطرح شده، ابعاد اجتماعی نیز دارند،اما در اینجا ریشه ی غرایز آنها مطرح است. برای مثال،دوست داشتن پسران و اسبهای نشاندار به جنبه های فرهنگی و اجتماعی غرایز درونی اشاره دارند، اما ریشه ی آنها نیاز به بقا و قدرت برای زیستن، باز می گردد.

در آیه ی زیر نیز به انگیزه ی بقا و حرص به زندگی اشاره شده است که ممکن است در نزد برخی از مدعیان دینداری، حتی شدیدتر از مشرکان باشد که به سبب عدم باور به خدا دنیاگرا هستند. اما به هر حال، در اصل مشترک در میان آدمیان است: « و آنان را که مسلما آزمندترین مردم به زندگی، و {حتی حریص تر} از کسانی که شرک می ورزند خواهی یافت . هریک از ایشان آرزو دارد که هزار سال عمر کند. بقره:96 

در آیات دیگری نیز به برخی از این انگیزه های غریزی، به صورت منفرد اشاره شده است . برای مثال در مورد مال دوستی چنین آمده است : « و راستی او {انسان} سخت شیفته ی مال است.» عادیات :8 

این انگیزه های قدرتمند، در نهاد انسان، منشا انگیزه های نیرومندی برای فعالیت و عمل در جهت ارضای این غرایز خواهند بود.

ریشه ی این انگیزه ها ناخودآگاه است زیرا کودک از آغاز زندگی؛تحت تاثیر آنها فعالیت می کند، بدون این که خود، به روشنی از وجود آنها در خویش آگاه باشد یا در مورد آنها تصمیم گرفته باشد. 

در قرآن، علاوه بر انگیزه های غریزی و زیستی، به کشش های نهادی معنوی نیز اشاره شده است و از آنها تحت عنوان « فطرت» یاد شده است. فطرت که به معنای نحوه خاص آفرینش انسان است، حاکی از کششی نهادی است که انسان را به سوی خدا می کشاند و می تواند به حیطه آگاهی بیایید و در شکل پرستش آشکارگردد و می تواند شکل نهفته پیدا کند و از حیطه آگاهی بیرون رود. این آیه به چنین کشش نهادی اشاره دارد: « پس روی خود را به سوی قانون الهی توجیه کن { و به جانب راست و چپ منگر}. سرشت خدا را دنبال کن. همان سرشتی که جان مردم را بر آن بسرشت. سرشت خدایی بدل نمی گردد و دگرگونی نمی یابد.( که اختلاف و ابتذال را به دنبال کشد و قانون خدا کهنه گردد). این همان قانون اصیل است که استوار و پابرجاست ولی اکثریت مردم نمی دانند» روم :30 

انگیزه های غریزی و کشش های معنوی، پیش از انکه آدمی از آنها آگاه شود، در نهاد وی نهاده شده است و هریک در زمان مناسب خود فعال می شودو فرد را به فعالیت باز می کشاند. البته، این انگیزش ها و کشش ها و فعالیت هایی که از آنها بر می خیزند، در درجه اول، عمل محسوب نمی شوند،بلکه نیروهایی هستند که در ظهور عمل می توانند نقش ایفا کنند. 

دومین عامل از عناصر اساسی عمل از منظر قرآن کریم در یادداشت بعدی خواهد آمد ......

برگرفته از کتاب ارزشمند (عاملیت انسان رویکردی دینی و فلسفی) اثر دکتر خسروباقری نوع پرست استاد دانشگاه تهران