نگاهی به قانون آزادی بیان

نگاهی به قانون آزادی بیان

با گسترش رسانه ها و فناوری اطلاعات در دنیای امروز، مفهوم آزادی بیان به عنوان یکی از حقوق انسانی و ارزش های اجتماعی به مقوله ای اساسی تبدیل شده است. آزادی بیان به معنای اجازه دادن به هر فرد و هر گروه برای بیان نظرات، اندیشه ها، و احساسات خود بدون هیچ گونه محدودیت قانونی یا سیاسی است. آزادی مفهومی پر مناقشه است که هر جامعه­ای در سراسر جهان باتوجه به شرایط فرهنگ و مجموعه قوانین حاکم در سطح آن جامعه تعاریف مختلفی از آن را ارائه می­دهد. تقریبا اکثر کشورها اعلامیه جهانی حقوق بشر را پذیرفته­اند و این اعلامیه از اهمیت خاصی برخوردار است. ماده «۱۹» این اعلامیه در خصوص آزادی بیان است که با این مضمون منتشر شده است: "هر کس آزاد است هر عقیده­ای را بپذیرد و آن را به زبان بیاورد و این حق شامل پذیرفتن هر گونه رای بدون مداخله اشخاص است و می­تواند به هر وسیله­ای که بخواهد بدون قید و محدودیت به حدود جغرافیایی، اخبار و افکار را مورد تحقیق قرار داده و دریافت و انتشار دهد. به عبارتی فلسفه آزادی بیان در کشورها به منظور بیان تعهدات و انتقادات به صورت آزادانه است، بدون آنکه ضمانت اجرا داشته باشد یا خطری تهدیدشان نماید". آزادی بیان اساسی ترین ابزار برای رشد فرهنگی و اجتماعی جامعه به شمار می آید که نقش بسزایی در تحکیم دموکراسی و حفظ حقوق انسانی افراد ایفا می کند.

آثار و اهمیت آزادی بیان در جامعه

۱) ترویج دموکراسی و شفافیت

آزادی بیان باعث ترویج دموکراسی و شفافیت در جامعه می شود. وقوع اطلاعات و نظرات مختلف به هر فرد این امکان را می دهد که با داشتن اطلاعات کافی، در فرایندهای تصمیم گیری جامعه شرکت کند و به ارتقای شفافیت موسسات و حکومت کمک کند.

۲) حل اختلافات و اجتماعی

آزادی بیان باعث می شود که افراد بتوانند اختلافات خود را با انتقاد سازنده در جامعه حل کنند. این امر باعث ایجاد اجتماعی سالم تر و کاهش تنش ها و تعارضات اجتماعی می شود.

۳) توسعه علم و فناوری

آزادی بیان افراد به اشتراک گذاری ایده ها و دانش به منظور توسعه علم و فناوری کمک می کند. در محیطی که افراد از آزادی بیان بهره مند هستند، امکان بررسی های علمی گسترده تر و توسعه نوآوری های جدید فراهم می شود.

۴) حفظ حقوق انسانی

آزادی بیان یکی از حقوق اساسی انسانی است که احترام به آن باعث حفظ سایر حقوق انسانی می شود. وقوع این حق به افراد اجازه می دهد تا در مقابل نقض حقوق خود اعتراض کنند و به محافظت از حقوق خود بپردازند.

آزادی بیان در ایران

اما در میهن اسلامی و عزیز ما ایران همیشه سرافراز، آزادی بیان مبحثی است که فارغ از استاندارد و تعریف جهانی، وابسته به عرف جوامع مختلف است، اما قانون اساسی ما که با الهام از قرآن کریم تدوین شده است و همه باید آن را پذیرفته و تابع مقررات آن باشند، در اصل «19» اعلام نموده است که: "تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمی­توان به صرف داشتن عقیده­ای مورد تعرض و مواخذه قرارداد."

همچنین در منشور حقوق شهروندی نیز بخشی به آزادی بیان اختصاص یافته است. ماده «۲۶» این منشور اشعار می­دارد: "هر شهروندی از حق آزادی بیان برخوردار است. این حق باید در چهارچوب حدود مقرر در قانون اعمال شود. شهروندان حق دارند نظرات و اطلاعات راجع به موضوعات مختلف را با استفاده از وسایل ارتباطی، آزادانه، جستجو، دریافت و منتشر نمایند. دولت باید آزادی بیان را به طور خاص در عرصه­های ارتباط گروهی و اجتماعی و فضای مجازی از جمله روزنامه، مجله کتاب، سینما، رادیو، تلویزیون و شبکه­های اجتماعی و مانند این­ها طبق قوانین تضمین کند."

آزادی بیان در دین اسلام

اسلام برای آزادی بیان، اصالت و قداست ممتازی قائل شده است و آن را به رسمیت شناخته و از آن به عنوان ابزاری برای شکوفایی اندیشه و رشد و تعالی مادی و معنوی بشر یاد می کند. آیات فراوانی از قرآن کریم در مورد تعقل، تفقه، گفتوگو به طریق احسن، گزینش بهترین سخن، امربه معروف و نهی ازمنکر، مشورت، نقل دیدگاه های مخالفین و موافقین و غیره وارد شده است که هر یک نمونه روشنی از آزادی بیان شمرده میشوند. با نگاه به قرآن کریم و تدبر و تفکر و تفسیر آیات شریفه آن به عنوان اصلی­ترین منبع دین در بین مسلمانان، می­توان به این مفهوم پی برد که آزادی بیان امری پذیرفته شده است. چرا که اصل و اساس دین مبین اسلام با دعوت به شنیدن، سخن و رای و نظر افراد مختلف و انتخاب بهترین آن­ها برای رسیدن به حق به وجود آمده است.

در کشور ما آزادی بیان وجود دارد. اما باتوجه به اینکه پیامبران الهی در مبارزه با باطل از آن­ها طلب برهان و دلیل کرده و خود به اقامه دلیل پرداخته­اند، می­توان کاملا مشاهده و درک نمود که آزادی بیان به معنی بیان عقاید در اسلام نیز پذیرفته شده است و کشور ما به لحاظ اسلامی بودن می­بایست در بازتاب قوانین و اجرائیات پررنگ­تر عمل کند.

اولین امام شیعیان حضرت امام علی (ع) در دوران حکومت خود بر آزادی مخالفان مذهبی و سیاسی در بیان نظرات، انتقادات و مخالفت ها تاکید داشتند؛ بنابراین، آموزه های اسلامی و سیره پیامبر بزرگ اسلام (ص) و امام علی (ع) گواه بر آن است که آزادی بیان از ارزش خاصی برخوردار است و باید محفوظ بماند. از این منظر، اصل آزادی بیان، اصلی معتبر و به حق است.

آزادی بیان در فضای مجازی

امروزه اینترنت و فضای مجازی بسیاری از کارها را آسان تر کرده و موجب ایجاد و توسعه کسب وکارهای فراوانی شده است. بعد از طغیان اپیدمی کرونا و همه گیری آن، اهمیت این فناوری بیشتر از گذشته به چشم آمد. به گونه ای که جرئت می توان گفت امروزه جمع کثیری از کارها و ارتباطات بدون اینترنت امکان پذیر نیست. فضای مجازی به موازات ایجاد دسترسی و امکان پخش حجم عظیم و قابل توجهی از اطلاعات، مخاطبین خود را تا گستره تمامی افرادی که به تجهیزات مخابراتی، رایانه ای، تلفن همراه و سایر تجهیزات هوشمند دسترسی دارند، دچار چالش­ها و تعقیبات قضایی می نماید. ماهیت قانون گریزی و خواص بسیار متغیر فناوری های فضای مجازی، امکان قانونمندکردن آن با روش های سنتی را تقریبا غیرممکن کرده است.

طبق اسناد تاریخی از زمان­های قدیم، مردم به منظور طرح مشکلات خود و نیز بحث و گفت وگو در مورد مسائل روز در آن زمان­ها، در میدان شهر جمع می­شدند و هر کس به بیان مسائلی می­پرداخت و نیز نظراتی مطرح می­نمودند و نکته جالب و قابل توجه این بود که نظرات و افکار عمومی برابر حاکمان آن زمان از اهمیت خاصی برخورد بود.

ازاین رو جامعه امروزی ما این موهبت را از نیاکان خود به ارث برده­اند و افکار عمومی برای مدیران زمان حال نیز اهمیت خاصی دارد. مردم با ارائه دیدگاه­ها و نظرات خود در هر جامعه­ای باید در اصلاح امور مختلف کشور کمک نمایند. حال با پیشرفت زمان و تکامل بشر در عصر ارتباطات دیجیتال، مطبوعات و نشریات نقش بسیار مهمی در انعکاس افکار عمومی ایفا می­کنند و این موضوع با پدیدآمدن فضای مجازی عمومیت بیشتری یافته است و دسترسی مردم به آن آسان­تر از پیش شده است.

بدیهی است به منظور اجرای قانون آزادی بیان در فضای مجازی حتما باید تضمینات قانونی و قضایی آن روشن و صریح باشد. امروزه وبگاه ها، نشریات الکترونیک و خبرگزاری­ها و غیره نیز جزء مطبوعات به شمار می­آیند و اصل «24» قانون اساسی مبنی بر اینکه نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزاد هستند، مگر اینکه مخل مبانی اسلام و یا حقوق عمومی باشد، برای آن­ها صدق می­کند. آزادی بیان وجود دارد، اما باید چهارچوب­ها، عرف، قوانین و هنجارهای جامعه موردتوجه قرار گیرد.

البته حق برخورداری از آزادی بیان، ابتدایی­ترین و بنیادی­ترین حق هر رسانه­ای است. فضای مجازی با قابلیت­های رسانه­ای خود که هر روز با تحولات چشمگیر روبرو است، تحولی اساسی در عرصه اطلاع رسانی بنیان نهاده و اقبال جهانی به سمت رسانه­های الکترونیکی مخصوصا شبکه­های اطلاع رسانه­ای رایانه­ای که نمونه بارز آن شبکه جهانی اینترنت است، به اندازه ای است که دیگر رسانه­های ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون و غیره به حاشیه رانده شده­اند. بدیهی است با افزایش روبه رشد جامعه و نیز سهولت در تهیه ابزارهای مخابراتی هر کس می­تواند با کمترین هزینه و بدون محدودیت مکانی با بهره گیری از امکانات رایانه­ای، ابزارهای موردنیاز به جهت تولید محتوا را تهیه و به طور مستقل به منزله یک رسانه فعالیت نماید.

بنا بر توضیحات ارائه شده فضای مجازی هم بستر فعالیت و هم حق دریافت و بیان و نیز انتشار اطلاعات، ایده ها، افکار و عقاید را به صورت چندرسانه ای فراهم نموده است. درعین حال دولت می تواند با استفاده از ظرفیت های بالقوه قانون اساسی در جهت ایفای نقش مدیریتی، از شدت تهدیدها و آسیب ها بکاهد و سطح توانایی جامعه را به منظور مقاله با تهدیدها افزایش دهد. باتوجه به تحول در مفهوم حوزه های علم و فناوری دولت ناچار است ضمن پذیرش تحولات، تمهیدات ویژه ای را در حوزه مدیریت، نظارت و واپایش به فضاهای جدید عرصه فناوری مخصوصا شبکه های اجتماعی و فضای مجازی اتخاذ نماید. حال با در نظر گرفتن تمامی تعاریف و اوصاف و با نگاهی اجمالی در وضعیت فضای مجازی کشور، به این نتیجه می رسیم که قانون آزادی بیان در فضای مجازی به طور مشهود اجرا می شود و این در حالی است که دستگاه های نظارتی و امنیتی صرفا با عوامل معاند و مخل هنجارهای امنیتی، اجتماعی و غیره در فضای مجازی به طورجدی برخورد می نمایند و سایر کاربران که دیدگاه ها و انتقادات بعضا تند نسبت به عملکرد دولت، اشخاص و هر موضوع دیگری را منتشر می نمایند، زیر چتر اصول قانون اساسی فعالیت می نمایند.

این نکته نیز شایان ذکر است که مردم باید توانایی استفاده از دانش و اطلاعات فضای مجازی را داشته باشند و دانستن در مفاد اصول قانون اساسی به عنوان حق مسلم مردم عنوان شده است. عطف به اینکه برخی از مسئولین توجه خود را به موضوع فضای مجازی داده اند، متاسفانه در فضای کنونی کشور فضای مجازی به گونه ای است که بیشتر به عنوان یک ابزار علیه مسائل مختلف به کار گرفته می شود. مشروط بر اینکه اگر محتوای لازم در آن وجود داشته باشد و به خوبی پالایش شده و از فرهنگ مناسب و کاربرپسند برخوردار باشد، می تواند ابزاری بسیار قدرتمند و مناسب به منظور رفع مشکلات و نقایص کشور به حساب آید. درصورتی که محتوای مناسبی در فضای مجازی ارائه شود، می تواند به جهت دانش افزایی و آموزش و یادگیری بهتر، تاثیرات شگفت انگیزی در جامعه داشته باشد. کسانی که نگهبان فرهنگ جامعه و نیز مراقب هویت دینی، مذهبی و ملی و تمامی خوبی های جامعه هستند، باید خود را متعهد به آن بدانند که مردم از ابزار و وسیله فضای مجازی به خوبی و درستی استفاده کنند و این موضوع در جایگاه خود از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. البته این فضا علی رغم تمام مزیت ها و ظرفیت هایی که ایجاد کرده است، به دلیل اینکه در کشور ما مدیریت صحیح و اصولی نداشته، مشکلاتی را هم ایجاد کرده است. مشکلاتی مانند کلاهبرداری هایی که در این فضا صورت می گیرد و همچنین آسیب های متعددی که به خصوص برای کودکان و نوجوانان به وقوع می پیوندد. بسیاری از ما بارها در فضای مجازی شاهد ناهنجاری ها و اتفاقات ناخوشایندی بوده ایم که موجب رخ دادن وقایع تلخی هم شده است.

هیچ شک و تردیدی نیست که طرح و تعارض اندیشه های مختلف، از نظر علمی و سیاسی، موجب رشد علم و افکار جوامع بشری است و می تواند منافع زیادی را برای فرد و اجتماع در برداشته باشد. چنانچه سلب این آزادی موجب رکود افکار و علوم بشری بوده و حرکت تکاملی جامعه و افراد را مختل خواهد ساخت. ممنوع کردن انسان از این نعمت الهی بزرگ ترین تجاوز به طبیعی ترین و فطری ترین حق انسانی او است. از این منظر، شهید مطهری آزادی بیان را به عنوان تنها راه نجات اسلام در طول تاریخ و نظام جمهوری اسلامی در آینده می داند و دراین خصوص فرموده اند: "هر کس می بایست اندیشه و بیان و قلمش آزاد باشد و تنها در چنین صورتی است که انقلاب اسلامی ما راه صحیح پیروزی را ادامه خواهد داد".

آنچه مسلم است تحقق آزادی بیان، آزادی اندیشه و آزادی های سیاسی طبق قانون اساسی وظیفه دولت است. آزادی بیان در فضای حقیقی و فضای مجازی شرایط و مفهوم خاص خود را دارا هستند و مقید به قیودی مانند ممنوعیت توهین و اهانت، تهمت و افترا به اشخاص حقیقی و حقوقی، مقدسات و ادیان، ممنوعیت توطئه و براندازی، حفظ اصول و موازین اخلاقی و اسلامی، حفظ نظام جامعه و قانون است؛ بنابراین قانون آزادی بیان شامل متضاد موارد عنوان شده نمی گردد.

مقام معظم رهبری، حضرت امام خامنه ای (حفظ الله):

مسئله مدیریت فضای مجازی جزو مسائل مهم ماست که این مسئله، مسئله بلندمدت هم نیست؛ مسئله کوتاه مدت و میان مدت و جزو مسائل نزدیک ماست که باید به آن توجه شود و امثال اینها مسائل کلیدی ای وجود دارد.

پدرام صنعتی (مولف و پژوهشگر حوزه علوم رایانه، فناوری اطلاعات و ارتباطات و سواد رسانه ای)