تفکر مرتبه اول و دوم و سوم
فکرکردن یعنی چه؟ توپی را به بالا می اندازیم؛ چه می شود؟ طبیعی است بفکریم سرانجام برمی گردد. اما چه می شود اگر مانعی در سر راه برگشت باشد؟ در بسیار مورد های مرتبط با نیازهای روزمره، که از جنس پرتابه نیست و به اجتماع ربط دارد، یعنی به سامانه ای گوریده، تصور پرتاب با مانع سر راه بدیهی است و بسیار معمول. به مثل، اگر ریال اضافی دارم در بانگ نگه دارم یا در بورس یا ارز یا در رمزا سرمایه گذاری کنم؟ اگر اولین اطلاع که به دستم می رسد این باشد که برجام دارد امضا می شود و خطر ریزش ارز هست پس شاید نگهداری در بانک یا خرید سهام در بورس تهران بهتر باشد. این شبیه به همان برگشت توپ بدون مانع است که مثال زدم.
هنگامی پاسخ هر پرسش روزانه را از جنس پاسخ به پرتابهء بدون بدون مانع بدانیم گفته می شود تفکر ما از مرتبهء اول است- به این معنی که همهء جانب های تاثیر گذار در پاسخ دیده نمی شود. در رسانه و نیز در عرف گفتگوهای روزانه- چه در سطح دانشگاه چه در سطح بنگاه و چه خانواده چه حضوری و در فضای مجازی- آنچه غالب است پاسخ بر مبنای تفکر مرتبهء اول است.
این نوع تقکر مرتبهء اول در علوم فیزیکی شاید راهگشا باشد اما در امور اجتماعی ازجمله سیاست به قطع انسان را به اشتباه می برد. در اینجا صحبت از تفکر مرتبهء دوم و حتی سوم می شود: طرح پرسش هایی از نوع سرمایه گذاری که در بالا مثال زدم.
این واژگان، که در امور مهارتی زندگی باب شده، در نوشتارهای جهان صنعتی دارد به سرعت رشد می کند. می خواهم کمی عمیق تر نگاه کنم، و مقایسه بکنم با عرفی که در علم روز داریم. تفکر مرتبهء اول را از جنس روش فروکاست گرایی در علوم فیریکی بدانیم که رسم است در آن از تعداد پارامترهای دخیل در هر موضوع تا حد امکان بکاهیم تا مسئله حل پذیر شود، مانند همان مثال پرتابه که برای حل اش در فیزیک ابتدا از وجود جو و بنابراین از مداخلات جوی و نیز از چرخش زمین چشم می پوشیم. در مفهوم نوین همگرایش- که در آن رشته های متنوع علوم و مهندسی و نیز علوم اجتماعی و حتی عوام درگیر تعریف و نیز حل مسئله می شوند- شباهت را با تفکر نوع دوم و سوم می بینیم.
بنابراین، دو مفهوم فکریدن مرتبهء اول و دوم یا سوم را متناظر بدانیم با روش فروگاست گرایی و همگرایش در علوم فیزیکی. به رسم ساده سازی اما، در زبان عادی از فکریدن مرتبهء اول یا دوم و سوم صحبت می شود. پس اگر به زودی در فضای مجازی به این واژگان برخوردید تعجب نکنید؛ چیز عجیبی نیست!
